Some Findings and Evaluations on the Content of the Lost Opening Part of Abū Bakr al-Jassās’ Work al-Fuṣūl fī al-Uṣūl

Yıl 2023, Cilt: 64 Sayı: 2, 213 - 275, 30.11.2023

Kâmil Çalışkan

https://doi.org/10.33227/auifd.1244045

Öz

The initial part of Abū Bakr Aḥmad b. ʿAlī al-Rāzī al-Jaṣṣāṣ' (d. 370/981) al-Fuṣūl fī al-Uṣūl is presently missing. However, by drawing upon al-Jaṣṣāṣ' statements in his Aḥkām al-Qurʾān and the extant portion of al-Fuṣūl fī al-Uṣūl, it becomes possible to infer certain conclusions regarding the content of this missing section. This article aims to elucidate the issues presumed to be present in the lost initial part of al-Fuṣūl fī al-Uṣūl and provide evaluations based on these findings. In the preliminary section, after exploring various possibilities and justifications, it is established that the segment written by al-Jaṣṣāṣ as a preface to Aḥkām al-Qurʾān is indeed his work, which he referred to as Uṣūl al-Fiqh, known as al-Fuṣūl fī al-Uṣūl. Consequently, it is deduced that al-Jaṣṣāṣ initiated al-Fuṣūl fī al-Uṣūl with the subject of uṣūl al-tawḥīd. Based on al-Jaṣṣāṣ' statements in Aḥkām al-Qurʾān, it is understood that he provided explanations about the concepts of muḥkam (perspicuous) and mutashābih (obscure) in the continuation of the lost opening part. In this context, he clarified that both muḥkam and mutashābih are divided into two different meanings—one suitable for characterizing the entirety of the Qur'an and the other only a part of it—and narrated various opinions of predecessors about muḥkam and mutashābih. Additionally, he presented different examples of muḥkam and mutashābih and discussed the distinction of ʿaqliyyāt and samʿiyyāt concerning these concepts. Subsequently, both the expressions in the existing part of al-Fuṣūl fī al-Uṣūl and the transmissions of al-Dabūsī (d. 430/1039) and al-Sarakhsī (d. 483/1090?), as mentioned by ʿUcayl Jāsim al-Nashamī, one of the editors of the book, indicate that there were some discussions about ʿumūm (generality) in the missing initial part of al-Fuṣūl fī al-Uṣūl. In the context of ʿumūm, it is evident that al-Jaṣṣāṣ provides a definition of ʿumūm, explaining that inclusiveness is a prerequisite for being ʿumūm, and he addresses the existence of words assigned for ʿumūm in language by providing examples and clarifications. Furthermore, he explains that the use of ʿumūm for meanings and judgments is ḥaqīqa (literal meaning), supporting this assertion with linguistic examples. In light of these determinations, the subsequent final part of the article offers some evaluations on the lost initial part within the following contexts: the methodology described by Abū al-Ḥusayn al-Baṣrī (d. 436/1044) as the tradition of fuqaha in uṣūl al-fiqh, the transition from the rational field (ʿaqliyyāt) to the auditory field (samʿiyyāt), a possible title regarding the Book (al-Qurʾān), understanding obscure (mutashābih) words in the perspicuous (muḥkam) meaning, and the relationship between ʿumūm (general) and ẓāhir (apparent).

Anahtar Kelimeler

el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl, Kayıp Kısım, el-Ceṣṣāṣ, Uṣūl-ı Fıḳh, Tevḥīd, Muḥkem, Muteşābih, ʿUmūm.

Ebū Bekr el- Ceṣṣāṣ’ın el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl Eserinin Kayıp Baş Kısmının İçeriğine Dair Bazı Tespit ve Değerlendirmeler

Öz

Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī er-Rāzī el-Ceṣṣāṣ’ın (ö. 370/981) el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl eserinin halihazırda tahkikli neşri yapılmış nüshalarında eserin baş kısmı eksiktir. Bununla birlikte el-Ceṣṣāṣ’ın, el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl’ün elimizdeki kısmı ve Aḥkāmu’l-Ḳurʾān’da yer verdiği ifadeleri üzerinden el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl’ün kayıp olan bu baş kısmının içeriğine dair tespit ve çıkarımlarda bulunmak mümkün gözükmektedir. Bu makale el-Ceṣṣāṣ’ın eserlerindeki ifadelerinden yola çıkarak el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl’ün kayıp baş kısmında yer aldığı anlaşılan konuları bir arada sunmayı ve bu tespitler üzerinden bu kısmın içeriğine ilişkin birtakım değerlendirmelerde bulunmayı konu edinmektedir. Bu doğrultuda çalışmamızda öncelikle el-Ceṣṣāṣ’ın Aḥkāmu’l-Ḳurʾān’ın başına mukaddime olarak telif ettiğini belirttiği kısmın, kendisinin Uṣūlu’l-Fıḳh olarak isimlendirdiği el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl eseri olduğu gerekçelendirilerek kabul edilmiştir. Buna bağlı olarak el-Ceṣṣāṣ’ın el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl’ün başında uṣūlu’t-tevḥīd konusuna yer verdiği sonucuna ulaşılmış, muhtemel farklı yaklaşımlar incelenmekle beraber uṣūlu’t-tevḥīd bahsi el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl’ün kapsamı dahilinde değerlendirilmiştir. El-Ceṣṣāṣ’ın Aḥkāmu’l-Ḳurʾān’da yer verdiği ifadelerden yola çıkarak el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl’ün kayıp baş kısmının devamında muḥkem ve müteşabih kavramlarına dair açıklamalarda bulunduğu tespit edilmiştir. Bu bağlamda el-Ceṣṣāṣ’ın hem muḥkem hem de müteşabihin, biri Kur’an’ın tamamını diğeri bir kısmını nitelemeye uygun iki farklı manaya ayrıldığını açıkladığı, Kur’an’ın bir kısmının vasfı olan muḥkem ve müteşabihe dair seleften rivayet edilen farklı görüşleri zikrettiği, muḥkem ve müteşabihe ilişkin ʿaḳliyyāt ve semʿiyyāt ayrımına yer verdiği ve muḥkem ve müteşabihe dair örnekler sunduğu sonucuna varılmıştır. Sonrasında hem mevcut el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl’deki ifadeleri hem de ed-Debūsī (ö. 430/1039) ve es-Seraḫsī’nin (ö. 483/1090?) aktarımlarından yola çıkılarak, eserin muhakkiklerinden ʿUceyl Cāsim’in de belirttiği üzere, el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl’ün kayıp baş kısmında ʿumūma dair meselelerin yer aldığı ifade edilmiştir. El-Ceṣṣāṣ’ın ʿumūma ilişkin bu bahis kapsamında ʿumūma dair bir tanım verdiği, ʿumūm için bir çokluğu kapsamının şart olduğuna dair izahlarda bulunduğu, dilde ʿumūm için vaḍʿ olunmuş lafızlar bulunduğuna yönelik örnek ve açıklamalara yer verdiği ve ʿumūmun mana ve hükümler için kullanımının hakikat olduğunu belirterek buna yönelik lugavî örnekler zikrettiği sonucuna ulaşılmıştır. Makalenin takip eden son bölümünde, ortaya konulan bu tespitler ışığında el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl’ün kayıp baş kısmı üzerine, Ebū’l-Ḥuseyn el-Baṣrī’nin (ö. 436/1044) fıkıh usulünde fukaha örfü olarak nitelendirdiği yaklaşım, ʿaḳliyyāttan semʿiyyāt alanına geçiş, Kitāb delili, müteşabihin muḥkeme hamli ilkesi ve ʿumūm-ẓāhir ilişkisi bağlamlarında değerlendirmelerde bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl, Kayıp Kısım, el-Ceṣṣāṣ, Uṣūl-ı Fıḳh, Tevḥīd, Muḥkem, Muteşābih, ʿUmūm.

Kaynakça

• ʿAlāʾuddīn es-Semerḳandī, Ebū Bekr Muḥammed b. Aḥmed. Mīzānu’l-Uṣūl fī Netāʾici’l-ʿUḳūl. Tah. Muḥammed Zekī ʿAbdulberr. ed-Devḥa: Meṭābiʿu'd-Devḥa el-Ḥadīs̱e, 1984.
• Atay, Hüseyin. “İslam Hukuk Felsefesi Bibliyoğrafyası (Usûlü’l-Fıkıh Eserleri).” İslâm Hukuk Felsefesi (İlmu Usûli’l-Fıkh), Abdulvahhâp Hallâf, çev. Hüseyin Atay, içinde 81-182. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1985.
• el-Bācī, Ebū’l-Velīd Suleymān b. Ḫalef et-Tucībī. el-İşāra fī Uṣūli’l-Fıḳh, Tah. Muḥammed Ḥasen İsmāʿīl. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2003.
• el-Bācī, Ebū’l-Velīd Suleymān b. Ḫalef et-Tucībī. Kitābu’l-Ḥudūd fi’l-Uṣūl, Tah. Nezīh Ḥammād. Beyrūt: Muʾessesetu'z-Zaʿbī, 1973.
• el-Bāḳillānī, Ebū Bekr Muḥammed b. eṭ-Ṭayyib. et-Taḳrīb ve’l-İrşād. Tah. ʿAbdulḥamīd b. ʿAlī. 3 c. Beyrūt: Muʾessesetu'r-Risāle, 1998.
• el-Bezdevī, Ebū’l-ʿUsr ʿAlī b. Muḥammed el-Ḥanefī. Uṣūlu’l-Bezdevī -Kenzu’l-Vuṣūl ilā Maʿrifeti’l-Uṣūl-. Tah. Sāʾid Bekdāş. Beyrūt: Dāru’l-Beşāʾiri’l-İslāmiyye Dāru’s-Sirāc, 2016.
• el-Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. Aḥkāmu’l-Ḳurʾān. 3 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2013.
• el-Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. Aḥkāmu’l-Ḳurʾān. 5 c. Ḳāhira – Beyrūt: Dāru’l-Muṣḥaf – Şeriketu Mektebeti ve Matbaʿati ʿAbdirraḥmān Muḥammed, tsz.
• el-Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. Aḥkāmu’l-Ḳurʾān. 3 c. İstanbul: Maṭbaʿatu’l-Evḳāfi’l-İslāmiyye, 1335.
• el-Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. Ahkâmü’l-Kur’ân. Süleymaniye Kütüphanesi-Süleymaniye, 143124, 1a-199b;
• el-Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. Ahkâmü’l-Kur’ân. Süleymaniye Kütüphanesi-Murad Molla, no. 310515, 1a-303b;
• el-Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. Ahkâmü’l-Kur’ân. Süleymaniye Kütüphanesi-Süleymaniye, no. 322123, III+1a-291a;
• el-Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. Ahkâmü’l-Kur’ân. Süleymaniye Kütüphanesi-Murad Molla, no. 310516, 1a-275a; Süleymaniye Kütüphanesi-Murad Molla, no. 310514, 1a-319a;
• el-Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. Ahkâmü’l-Kur’ân. Süleymaniye Kütüphanesi-Carullah, 225084, 1a-246a;
• el-Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. Ahkâmü’l-Kur’ân. Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah, 225081, 1a-246a;
• el-Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. Ahkâmü’l-Kur’ân. Atıf Efendi Kütüphanesi-Atıf Efendi, no. 373576, V+1a-486b;
• el-Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. Ahkâmü’l-Kur’ân. Millet Kütüphanesi-Feyzullah, no. 158772, 1a-489b;
• el-Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. Ahkâmü’l-Kur’ân. Süleymaniye Kütüphanesi-Şehid Ali Paşa, no. 326944, 1a-339b;
• el-Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. Ahkâmü’l-Kur’ân. Süleymaniye Kütüphanesi-Fatih, no. 237591, 1a-278b;
• el-Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. Ahkâmü’l-Kur’ân. Köprülü Kütüphanesi-Fazıl Ahmed Paşa, 359521, 1a-478b;
• el-Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. Ahkâmü’l-Kur’ân. Nuruosmaniye Kütüphanesi-Nuruosmaniye, no. 172724, 1a-732a;
• el-Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. Ahkâmü’l-Kur’ân. Süleymaniye Kütüphanesi-Carullah, no. 225082, 1a-231b;
• el-Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. Ahkâmü’l-Kur’ân. Süleymaniye Kütüphanesi-Carullah, no. 225088, 1a-168b;
• el-Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. Ahkâmü’l-Kur’ân. Süleymaniye Kütüphanesi-Şehid Ali Paşa, no. 326945, II+1a-367b;
• el-Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. Ahkâmü’l-Kur’ân. Süleymaniye Kütüphanesi-Carullah, no. 225089, I+1a-168b;
• el-Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. Ahkâmü’l-Kur’ân. Süleymaniye Kütüphanesi-Laleli, no. 297424, 1a-238a;
• el-Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. Ahkâmü’l-Kur’ân. Süleymaniye Kütüphanesi-Reisulküttab, no. 322123, v. 207a;
• el-Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. Ahkâmü’l-Kur’ân. Süleymaniye Kütüphanesi-İbrahim Efendi, no. 279203, v. 1a-348a;
• el-Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. Ahkâmü’l-Kur’ân. Süleymaniye Kütüphanesi-Fatih, no. 237592, 1a-291a.
• el-Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. el-Fuṣūl fi’l-Uṣūl. Tah. ‘Uceyl Cāsim en-Neşemī. 4 c. Kuveyt: Vizāratu’l-Evḳāf ve’ş-Şuʾūni’l-İslāmiyye, 1994.
• el-Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. Uṣūlu’l-Fıḳh el-Musemmā bi’l-Fuṣūl fī’l-Uṣūl. Tah. Muḥammed Muḥammed Tāmir. 2 c. Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2010.
• el-Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. el-Fuṣūl fi’l-Uṣūl. Dāru’l-Kutubi’l-Ḳavmiyye, Uṣūlu’l-Fıḳh, no. 26, 1a-165a.
• el-Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. el-Fuṣūl fi’l-Uṣūl. Dāru’l-Kutubi’l-Ḳavmiyye, Uṣūlu’l-Fıḳh, no.191, 1a- 149b.
• el-Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. el-Fuṣūl fi’l-Uṣūl. Dāru’l-Kutub, Uṣūlu’l-Fıḳh, no. 229, 1a-329a.
• el-Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. Şerḥu Edebi’l-Ḳāḍī. Tah. Ferḥāt Ziyāde. Ḳāhira: American University in Cairo Press, 1978.
• el-Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. Şerḥu Muḫtaṣari’ṭ-Ṭaḥāvī. 8 c. Medīne: Dāru’l-Beşāʾiri’l-İslāmiyye Dāru’s-Sirāc, 2010.
• el-Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. Şerḥu’l-Cāmiʿi’l-Kebīr. Tah. Tuba Hacer Korkmaz. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Doktora Tezi, 2018.
• el-Cuveynī, Ebū’l-Meʿālī ʿAbdulmelik b. ʿAbdillāh. Metnu’l-Varaḳāt ve yelīhi Naẓmul-Varaḳāt. Riyāḍ: Dāru’ṣ-Ṣumeyʿī, 1996.
• el-Cuveynī, Ebū’l-Meʿālī ʿAbdulmelik b. ʿAbdillāh. Kitābu’t-Telḫīs fī Uṣūli’l-Fıḳh. Tah. ʿAbdullāh en-Nebālī, Beşīr Aḥmed. 3 c. Beyrūt: Dāru’l-Beşāʾiri’l-İslāmiyye, 1996.
• el-Cuveynī, Ebū’l-Meʿālī ʿAbdulmelik b. ʿAbdillāh. el-Burhān fī Uṣūli’l-Fıḳh. Tah. Ṣalāḥ b. Muḥammed. 5 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1997.
• el-Cuveynī, Ebū’l-Meʿālī ʿAbdulmelik b. ʿAbdillāh. Kitābu’t-Telḫīs fī Uṣūli’l-Fıḳh. Tah. ʿAbdullāh en-Nebālī, Beşīr Aḥmed. 3 c. Beyrūt: Dāru’l-Beşāʾiri’l-İslāmiyye, 1996.
• Çalışkan, Betül. “Hanefî Fıkıh Usulü Eserlerinin Sistematiğinin Oluşumu.” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi, İstanbul, 2022.
• Çalışkan, Kamil. “Ebū Bekr el-Ceṣṣāṣ’ın Usul Anlayışında Lafız Türleri ve Diyagramatik Bir Taksim Önerisi.” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 63:2 (2022): 607-715.
• ed-Debūsī, Ebū Zeyd ʿAbdullāh b. Muḥammed. Taḳvīmu’l-Edille. Tah. Ḫalīl Muḥyiddīn el-Meys. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2016.
• Duman, Soner. “Usûlü’l-Fıkh.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). 42:218-220.
• Ebū’l-Ḥuseyn el-Baṣrī, Muḥammed b. ʿAlī b. eṭ-Ṭayyib el-Muʿtezilī. el-Muʿtemed fī Uṣūli’l-Fıḳh. Tah. Muḥammed Ḥamīdullāh. Dimeşḳ: el-Maʿhed el-ʿİlmī el-Fransī li’d-Dirāsāti’l-ʿArabiyye, 1964.
• Ebū Yaʿlā el-Ferrā Muḥammed b. el-Ḥuseyn el-Ḥanbelī. el-ʿUdde fī Uṣūli’l-Fıḳh. Tah. Aḥmed b. ʿAlī Seyr el-Mubārakī. Riyāḍ: 1993.
• Ebū Zenīd, ʿAbdulḥamīd b. ʿAlī. “el-Ḳismu’d-Dirāsī li’t-Taḳrīb ve'l-İrşād.” et-Taḳrīb ve’l-İrşād içinde 9-165. Beyrūt: Muʾessesetu'r-Risāle, 1998.
• Erdoğan, Mehmet. “Ebu Bekr Ahmed b. Ali er-Râzî el-Cessâs: Hayatı ve Eserleri (370/981).” el-Fusûl fi’l-Usûl Usule Dair Açıklamalar -1-. içinde Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2022.
• Faḫruddīn er-Rāzī, Ebū Abdillāh Muḥammed b. ʿUmer. el-Maḥṣūl fī ʿİlmi Uṣūli’l-Fıḳh. Tah. Ṭāhā Cābir Feyyāḍ el-ʿAlvānī. 3 c. Beyrūt: Muʾessesetu'r-Risāle, 1996.
• Faḫruddīn er-Rāzī, Ebū Abdillāh Muḥammed b. ʿUmer. Tefsīru’r- Rāzī eş-Şehīr bi’t-Tefsīri’l-Kebīr ve Mefātīḥi’l-Ġayb. 32 c. Beyrūt: Dāru’l-Fikr, 1981.
• Güngör, Mevlüt. Cassâs ve Ahkâmu’l-Kur’ân’ı. Ankara: Elif Matbaası, 1989.
• Güngör, Mevlüt. “Cessâs.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). 7:427-428.
• el-Ġazālī, Ebū Ḥāmid Muḥammed b. Muḥammed. el-Musteṣfā min ʿİlmi’l-Uṣūl. Tah. Muḥammed ʿAbdurraḥmān el-Marʿaşlī. 2 c. Beyrūt: Dāru'n-Nefāʾis, 2011.
• el-Ġazālī, Ebū Ḥāmid Muḥammed b. Muḥammed. Şifāʾu’l-Ġalīl fī Beyāni’ş-Şebeh ve’l-Muḫīl ve Mesāliki’t-Taʿlīl. Tah. Ḥamd el-Kubeysī. Baġdād: Maṭbaʿatu'l-İrşād, 1971.
• el-Ġazālī, Ebū Ḥāmid Muḥammed b. Muḥammed. el-Menḫūl min Taʿlīḳāti’l-Us̠ūl. Tah. Muḥammed Ḥasen Heytū. Byy: Dāru’l-Fikr, tsz.
• Hacıoğlu, Nejla. "el-Fusûl fi’l-Usûl isimli Eseri Bağlamında Cassâs’ın Hadis İlmindeki Yeri.” Ankara: Ankara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2010.
• el-Ḫaṭīb el-Baġdādī, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī b. S̠ābit. Kitābu’l-Faḳīh ve’l-Mutefeḳḳih. Tah. ʿĀdil b. Yūsuf. 2 c. Riyāḍ: Dāru’bni'l-Cevzī, 1426.
• İbn Ḥāmid, Ebū ʿAbdillāh el-Ḥasen el-Verrāk el-Baġdādī el-Ḥanbelī. Tehẕību’l-Ecvibe. Tah. Es-Seyyid Ṣubḥī es-Sāmerrāʾī, Beyrūt: ʿĀlemu'l-Kutub - Mektebetu'n-Nahḍa el-ʿArabiyye, 1988.
• İbn Ḥazm, Ebū Muḥammed ʿAlī b. Aḥmed b. Saʿīd b. Ḥazm el-Endelusī, el-İḥkām fī Us̠ūli’l-Aḥkām. Ḳāhira: Dāru’l-Ḥadīs̠, 2005.
• İbn Ḥazm, Ebū Muḥammed ʿAlī b. Aḥmed b. Saʿīd b. Ḥazm el-Endelusī, el-İʿrāb ʿani’l-Ḥīrati ve’l-İltibās el-Mevcūdeyn fī Meẕāhibi Ehli’r-Raʾyi ve’l-Ḳiyās. Riyāḍ: Dāru Evḍāʾi's-Selef, 2005.
• İbn Ḥazm, Ebū Muḥammed ʿAlī b. Aḥmed b. Saʿīd b. Ḥazm el-Endelusī, en-Nubẕetu’l-Kāfiye fī Uṣūli Aḥkāmi’d-Dīn. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1985.
• İbn Şihāb el-ʿUkberī, Ebū ʿAlī el-Ḥasen el-Ḥanbelī. Risāletu’l-ʿUkberī fī Uṣūli’l-Fıḳh. y.y.: Leṭāʾif li-Neşri'l-Kutub ve’r-Rasāʾili’l-ʿİlmiyye - Erviḳa, 2017.
• İbnu'l-Ḳaṣṣār. Ebū’l-Ḥasen ʿAlī b. ʿUmer el-Baġdādī. Muḳaddime fī Uṣūli’l-Fıḳh. Tah. Muḥammed b. el-Ḥuseyn es-Suleymānī. Beyrūt: Dāru’l-Ġarbi'l-İslāmī, 1996.
• İbnu'l-Melāḥimī. Kitābu’l-Fāʾiḳ fī Uṣūli’d-Dīn. Tah. Fayṣal Bedīr ʿAvn. Ḳāhira: Dāru’l-Kutub ve’l-Ves̠āʾiḳi'l-Ḳavmiyye
• el-Kaʿbī, Ebū’l-Ḳāsim ʿAbdullāh b. Aḥmed b. Maḥmūd el-Belḫī. Kitābu’l-Maḳālāt ve meʿahū ʿUyūnu’l-Mesāʾil ve’l-Cevābāt. Tah. Ḥuseyn Ḫanṣu, Rāciḥ Kurdī, ʿAbdulḥamīd Kurdī. Kuramer, Dāru’l-Fetḥ, 2018.
• el-Ḳamḥāvī, Muḥammed eṣ-Ṣādiḳ. “Taʿrīf bi’l-İmām el-Ceṣṣāṣ.” Aḥkāmu’l-Ḳurʾān, içinde 3-4. Ḳāhira – Beyrūt: Dāru’l-Muṣḥaf – Şeriketu Mektebeti ve Matbaʿati ʿAbdirraḥmān Muḥammed, tsz.
• el-Kelveẕānī, Ebu'l-Ḫaṭṭāb Maḥfūẓ b. Aḥmed. et-Temhīd fī Uṣūli'l-Fiḳh. Tah. Mufīd Muḥammed. 4 c. Mekke: Cāmiʿatu Ummi'l-Ḳurā Merkezu'l-Baḥs̠il-ʿİlmī ve İḥyāʾi't-Turās̠i'l-İslāmī, 1985.
• Koca, Ferhat. “Usûlü’l-Fıkh (el-Fusûl fi’l-Usûl).” Marife Dini Araştırmalar Dergisi 2:3 (2002): 337-340.
• Korkmaz, Tuba Hacer. “Şerhu’l-Cessâs a’le’l-Câmi’i’l-Kebîr Adlı Eserin Tahkiki.” İstanbul Üniversitesi, Doktora Tezi, 2018.
• el-Lāmişī, Ebu's̠-S̠enā Maḥmūd b. Zeyd. Kitāb fī Uṣūli’l-Fıḳh. Tah. ʿAbdulmecīd Turkī. Beyrūt: Dāru’l-Ġarbi'l-İslāmī, 1995.
• Mānkdīm Şeşdīv, Aḥmed b. el-Ḥuseyn b. Ebī Hāşim. Taʿlīḳ ʿalā Şerḥi’l-Uṣūli’l-Ḫamse (Ḳāḍī ʿAbdulcebbār Ebū’l-Ḥasen b. Aḥmed el-Esedābādī’ye nispetle). Tah. ʿAbdulkerīm ʿUs̱mān. Ḳāhira: Mektebetu Vehbe, 1965. Muḥammed Muḥammed Tāmir. Muḳaddimetu’t-Taḥḳīḳ li-l-Fuṣūl fi’l-Uṣūl. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2010.
• “en-Neşʾetu’t-Tārīḫiyye li-Dāri’l-Kutub.” Dāru’l-Kutub ve’l-Ves̠āʾiḳi’l-Ḳavmiyye. http://www.darelkotob.gov.eg/ar-eg/Pages/historical-overview.aspx#Foundation (12.11.2023).
• Özen, Şükrü. Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin Fıkıh Usulünün Yeniden İnşası, 2001.
• Rukneddīn es-Semerḳandī. Ebū Muḥammed ʿUbeydullāh b. Muḥammed. Cāmiʿu’l-Uṣūl. Tah. İsmet Garibullah Şimşek. 2 c. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, 2020.
• Sāʾid Bekdāş, İbn Muḥammed Yaḥyā. “Dirāse ʿani’l-İmām Ebī Bekr er-Rāzī el-Ceṣṣāṣ.” Şerḥu Muḫtaṣari’ṭ-Ṭaḥāvī. Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī el-Ceṣṣāṣ, içinde 1:. Medīne: Dāru’l-Beşāʾiri’l-İslāmiyye Dāru’s-Sirāc, 2010.
• eṣ-Ṣaymerī, Ebū ʿAbdillāh el-Ḥuseyn b. ʿAlī, Mesāʾilu’l-Ḫilāf fī Uṣūli’l-Fıḳh, Tah. Merter Rahmi Telkenaroğlu. İstanbul: Dāru Bābi’l-ʿİlm, 2020.
• Sezgin, Fuat. Geschichte des Arabischen Schrifttums, Leiden: E. J. Brill, 1967.
• Sezgin, Fuat. Arap İslam Bilimleri Tarihi Almanca Aslın Türkçe Tercümesi. İstanbul: Prof. Dr. Fuat Sezgin İslam Bilim Tarihi Araştırmaları Vakfı, 2015.
• es-Semʿānī, Ebū’l-Muẓaffer ʿAbdurraḥīm b. ʿAbdilkerīm. Ḳavāṭiʿu’l-Edille fi’l-Uṣūl. Tah. Muḥammed Ḥasen İsmāʿīl. 2 c. Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1997.
• es-Seraḫsī, Ebū Bekr Muḥammed b. Ebī Sehl. Uṣūlu’s-Seraḫsī. Tah. Ebū’l-Vefā el-Afġānī. 2 c. Dāru’l-Kitābi’l-ʿArabī, 1372.
• eş-Şīrāzī, Ebū İsḥāḳ İbrāhīm b. ʿAlī b. Yūsuf. Kitābu’l-Meʿūne fi’l-Cedel. Tah. ʿAbdulmecīd Turkī. Beyrūt: Dāru’l-Ġarbi'l-İslāmī, 1988.
• eş-Şīrāzī, Ebū İsḥāḳ İbrāhīm b. ʿAlī b. Yūsuf. et-Tebṣira fī Uṣūli’l-Fıḳh. Tah. Muḥammed Ḥasen İsmāʿīl. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2003.
• eş-Şīrāzī, Ebū İsḥāḳ İbrāhīm b. ʿAlī b. Yūsuf. el-Lumaʿ fī Uṣūli’l-Fıḳh. Tah. Muḥyiddīn Dīn Mistū. Beyrūt - Dimeşḳ: Dāru’bni Kes̠īr, 2008.
• eṭ-Ṭaḥāvī, Ebū Caʿfer Aḥmed b. Muḥammed b. Selāme. Muḫtaṣaru’ṭ-Ṭaḥāvī. Tah. Ebū’l-Vefā el-Afġānī. Ḳāhira: Maṭbaʿatu Dāri’l-Kitābi’l-ʿArabī, 1370.
• Yılmaz, Ömer. “Hanefîlerde Âmmın Kapsamı ve Arka Planında Tartışmalar”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 44 (2016).
• ʿUceyl Cāsim en-Neşemī. “Temhīd li’l-Fuṣūl fī’l-Uṣūl.” Uṣūlu’l-Fıḳh el-Musemmā bi’l-Fuṣūl fī’l-Uṣūl. Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī el-Ceṣṣāṣ, içinde 1:3-37 Kuveyt: Vizāratu’l-Evḳāf ve’ş-Şuʾūni’l-İslāmiyye, 1994.