The Position of al-Taqfiya in the Rhyme School of Arabic Dictionary Writing History

Yıl 2024, Cilt: 65 Sayı: 1, 317 - 339, 31.05.2024

İbrahim Emre Özdoğan Soner Gündüzöz

https://doi.org/10.33227/auifd.1355400

Öz

Arabic linguistics began to be formed with individual efforts since 1st century of Hijrah. The Kitāb al-ʿAyn, which emerged in the period following this formation process, especially in the Hijri 2nd century, paved the way for a important and comprehensive sub-branch of Arabic linguistics with its contributions to linguistics beyond being a dictionary. This is undoubtedly Arabic lexicology. The similarities with the works that came after it make the pioneering of the work undeniable. Even though the books written in this field were created with the Arabic mind and knowledge, they were tried to be optimized in terms of system and order for the Arab mind and those who are interested in the Arabic language. For this purpose, the given works have adopted different syntax categories, and this classification activity focuses on the letters to be taken into account during the syntax of the dictionary items and the direction in which they are considered as well. One of these categories is the dictionaries that are based on the last letter of the word root. This category, which consists of artistic concerns, ease of access of non-Arabs and the fact that the last letter is mostly not changed due to Arab language morphology, is although known with the language scholar of the 4th century of Hijri, Abū Naṣr Ismāʿīl ibn Ḥammād al-Jawharī (400/1009), the claim of our work is Al-Yamān b. Abi’l-Yamān Abū Bisr al-Bandanījī who died in 284 Hijri is the first language scholar to write a dictionary in this category. The work of this linguist scholar, whose work has not been sufficiently studied, is Kitāb al-Taqfiya fī al-Lugha. This study aims to present the data obtained from the researches in the related field and to determine the deserved position of Kitāb al-Taqfiya fī al-Lugha in Arabic lexicology in the light of these data.

Anahtar Kelimeler

al-Bandanījī, Arabic lexicography, Kitāb al-Taqfiya, Rhyme School.

Arapça Sözlük Yazım Tarihinin Ḳāfiye Ekolünde et-Taḳfiye’nin Konumu

Öz

Arap dil bilimi, hicri 1. asırdan itibaren girişilen bireysel çabalarla oluşmaya başlamıştır. Bu oluşum sürecini takip eden dönemde, özellikle hicri 2. asırda ortaya çıkan Kitābu’l-ʿAyn, sözlük olma niteliğini aşarak dil bilimine getirdiği katkılarla Arap linguistiğinin önemli ve kapsamlı bir alt dalının önünü açmıştır. Bu da hiç şüphesiz Arap leksikolojisidir. Kendisinden sonra, aynı soydan eserlerin taşıdığı benzerlikler bu eserin öncülüğünü inkar edilemez kılmaktadır. Bu alanda kaleme alınan kitaplar, Arap aklı ve birikimiyle oluşsa da sistem ve düzen bakımından yine Arap aklına ve Arap dili ilgililerine optimize edilmeye çalışılmıştır. Bu uğurda; verilen eserler, farklı dizim kategorilerini benimsemiş, bu tasnif faaliyeti ise sözlük maddelerinin dizimi sırasında dikkate alınacak harfler ile bu harflerin göz önünde bulundurulduğu yönleri üzerine yoğunlaşmıştır. Bu kategorilerden biri de kelime kökünün son harfi öncelenerek dizimlenen sözlüklerdir. Sanatsal kaygılar, Arap olmayanların erişim kolaylığı ve Arap dil morfolojisi gereği son harfin çoğunlukla değişikliğe uğramaması gibi saiklerle oluşan bu kategori, hicri 4. asrın dil alimi Ebū Naṣr İsmāʿīl b. Ḥammād el-Cevherī (ö. 400/1009) ile tanınmış olsa da çalışmamızın iddiası, hicri 284 yılında vefat eden el-Yemān b. Ebi’l-Yemān Ebū Bişr el-Bendenīcī’nin bu kategoride sözlük yazan ilk dil alimi olduğudur. Kendisi ve eseri hakkında yeterince çalışma yapılmayan bu dil aliminin eseri Kitābu’t-Taḳfiye fi’l-Luġa’dır. Bu çalışma, ilgili alanda erişilen ve yapılan taramalar sonucu ulaşılan doneleri aktarmayı; bu donelerin ışığında ise Kitābu’t-Taḳfiye fi’l-Luġa’nın, Arap leksikolojisinde hak ettiği konumu tespit etmeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Arap Sözlükçülüğü, el-Bendenîcî, Kâfiye Ekolü, Kitâbu't-Takfiye

Etik Beyan

Çalışmamızdaki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu, başka kaynaklardan aldığımız bilgileri metinde ve kaynakçada eksiksiz olarak gösterdiğimizi, çalışma sürecinde bilimsel araştırma ve etik kurallarına uygun olarak davrandığımızı ve aksinin ortaya çıkması durumunda her türlü yasal sonucu kabul edeceğimizi beyan ederiz.

Kaynakça

• ʿAbdullāh, Yusrā ʿAbdulġanī. Muʿcemu’l- Meʿācimi’l ʿArabiyye. Beyrūt: Dāru’l-Cīl, 1991.
• ʿAbdulcelīl, ʿAbdulḳādir. el-Medārisu’l-Muʿcemiyye. 2. Basım. ʿAmmān: Dāru Ṣafā’, 2014.
• Aḥmed, ʿAbdussemīʿ. el-Meʿācimu’l-ʿArabiyye: Dirāse Taḥlīliyye. Ḳāhira: Dāru’l-Fikri’l-ʿArabī, 1969.
• el-ʿAṭiyye, Ḫalīl İbrāhīm. “el-Bendenīcī ve Muʿcemuhu’t-Taḳfiye fi’l-Luġa.” Mecelletu’l-Lisāni’l-ʿArabī 17:1 (1979): 194-202.
• el-ʿAṭiyye, Ḫalīl İbrāhīm. “Muḳaddime.” Kitābu’t-Taḳfiye fi’l-Luġa, mlf. el-Yemān b. Ebi’l-Yemān el-Bendenīcī, içinde 7-29. Baġdād: Maṭbaʿatu’l-ʿĀnī, 1976.
• el-ʿAṭiyye, Ḫalīl İbrāhīm. “Niẓāmu’l-Ḳavāfī fi’l-Muʿcemi’l-ʿArabī beyne’l-Cevherī ve’l-Bendenīcī ve’bni Ḳuteybe.” Mecelletu Kulliyyeti’l-Ādāb 10 (1976): 1-20.
• el-ʿAṭiyye, Ḫalīl İbrāhīm. “et-Taḳfiye fi’l-Luġa li’l-Bendenīcī: Menhecuhū ve Meṣādiruhū.” Mecelletu’l-Mevrid 5:4 (1976): 301-305.
• ʿAṭṭār, Aḥmed ʿAbdulġafūr. “Muḳaddime.” Tācu’l-Luġa ve Ṣıḥāḥu’l-ʿArabiyye, mlf. Ebū Naṣr İsmāʿīl b. Ḥammād el-Cevherī, içinde 1-15. Beyrūt: Dāru’l-ʿİlmi li’l-Melāyīn, 1979.
• ʿAṭṭār, Aḥmed ʿAbdulġafūr. Muḳaddimetu’ṣ-Ṣıḥāḥ. 3. Basım. Beyrūt: Dāru’l-ʿİlmi li’l-Melāyīn, 1984.
• Baʿlebekkī, Remzī. et-Turās̠u’l-Muʿcemīyyu’l-ʿArabī mine’l-Ḳarni’s̠-S̠ānī ḥatte’l-Ḳarni’s̠-S̠ānī ʿAşera li’l-Hicra. 1. Basım. Beyrūt: el-Merkezu’l-ʿArabī li’l-Ebḥās̠, 2020.
• el-Bendenīcī, el-Yemān b. Ebi’l-Yemān. Kitābu’t-Taḳfiye fi’l-Luġa. Tah. Ḫalīl İbrāhīm el-ʿAṭiyye. Baġdād: Maṭbaʿatu’l-ʿĀnī, 1976.
• Carter, M. G. “Arabic Lexicography.” Religion, Learning and Science in the Abbasid Period. ed. Young, M. J. L. – J.D. Latham - Robert Bertram Serjeant, içinde 106-117. Cambridge: Cambridge University Press, 1990.
• Carter, M. G. “Lexicography, medieval.” Encyclopedia of Arabic Literature. ed. Meisami, Julıe Scott – Paul Starkey, içinde 467-469. Londra: Routledge, 1998.
• el-Cāsir, Ḥamed. “el-Cevherī Leyse MUbtekira Menheci’t-Taḳfiye fi’l-Muʿcemi’l-ʿArabī.” Mecelletu’l-ʿArab 1:7 (Nisan 1967): 577-588.
• Çelebi, İlyas. “Sâhib b. Abbâd.” DİA, 35:512-515. ed-Dīneverī, Ebū Ḥanīfe. Kitābu’n-nebāt. Beyrūt: Dāru’l-Ḳalem, 1974.
• Dozy, Reinhart Pieter Anne. Tekmiletu’l-Meʿācimi’l-ʿArabiyye. Çev. Muḥammed Selīm Nuʿaymī. Baġdād: Dāru’r-Raşīd li’n-Neşr, 1980.
• Durmuş, İsmail. “Muhammed Murtazâ Zebîdî.” DİA, 44:168-171. Durmuş, İsmail. “Sözlük.” DİA, 37:398-401.
• Ebū ʿUbeyd el-Bekrī, ʿAbdullāh b. ʿAbdilazīz b. Muḥammed b. Eyyūb b. ʿAmr. Muʿcemu Me’staʿcem min Esmāʾi’l-Bilād ve’l-Mevāḍiʿ. Beyrūt: ʿĀlemu’l-Kutub, tsz.
• Elmalı, Hüseyin. “Mu‘cemu Mekâyîsi’l-luga.” DİA, 30:345-346.
• Elmalı, Hüseyin. “Tehzîbü’l-luga.” DİA, 40:330-331.
• Emīn, Aḥmed. Ḍuḥa’l-İslām. Ḳāhira: Maṭbaʿatu’l-İʿtimād, 1933.
• Enīs, İbrāhīm. Delāletu’l-Elfāẓ. 3. Basım. Ḳāhira: Mektebetu’l-Anglo el-Mıṣriyye, 1976.
• Eren, Ali Cüneyt. “Arapça Alfabetik Sözlüklerin Tanıtımı.” Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 9:1 (Ağustos 2009): 129-151.
• el-Fārābī, İsḥāḳ b. İbrāhīm. Dīvanu’l-Edeb. Tah. Aḥmed Muḫtār ʿUmer. Ḳāhira: Muessesetu Dāri’ş-Şaʿbi li’s-Ṣıḥāfeti ve’ṭ-Ṭıbāʿati ve’n-Neşr, 1974.
• Fleisch, Henri. “İbn Fâris.” Çev. Süleyman Tülücü - Mustafa Kaya. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 34 (Haziran 2010): 209-219.
• Fück, Johann. el-ʿArabiyye Dirāsāt fi’l-Luġa ve’l-Lehecāt ve’l-Esālīb. Çev. ʿAbdulhalīm Neccār. Ḳāhira: el-Merkezu’l-Kavmī li’t-Terceme, 2014.
• Gündüzöz, Soner. “Arap Sözlük Bilimi ve Sözlük Çalışmaları.” İslâm Medeniyetinde Dil İlimleri Tarih ve Problemler. ed. İsmail Güler, içinde 23-77. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
• el-Ḥamevī, Şihābuddīn Yākūt b. ʿAbdillāh. Muʿcemu’l-Buldān. Beyrūt: Dāru Ṣādir, 1977.
• Ḫān, Ṣıddīḳ Ḥasan. el-Bulġa fī Usūli’l-Luġa. Kostantīniyye: Maṭbaʿatuʼl- Cevāʼib, 1879.
• Harman, Ömer Faruk. “Saîd b. Yûsuf el-Feyyûmî.” DİA, 12:517-519.
• Haywood, John A. Arabic Lexicography. Leiden: E.J. Brill, 1960.
• “İbn Ebi’l-Yemān, el-Yemān b. Ebi’l-Yemān el-Bendenīcī. Kitâbü’t-Takfiye.” https://portal.yek.gov.tr/works/detail/206441 (16.08.2023)
• İbnu’n-Nedīm, Muḥammed b. Ebī Yaʿkūb İshāk b. Muḥammed b. İshāk. el-Fihrist. Beyrūt: Dāru’l-Maʿrife, tsz.
• İbnu’s-Sikkīt, Ebū Yūsuf Ya‘kūb b. İshāk. Iṣlāḥu’l-Manṭıḳ. 1. Basım. Beyrūt: Dāru İḥyāi’t-Turās̠i’l-ʿArabī, 2002.
• İsmāʿīl, ʿUbeyd. “Riyadetu Medraseti’l-Ḳāfiye”. Mecelletu Mecmaʿi’l-Luġati’l-ʿArabiyye bi’ş-Şāriḳa 4 (Mart 2023): 36-41.
• Kanar, Mehmet. “Geschichte Der Arabischen Litteratur.” DİA, 14:35-37.
• Karaarslan, Nasuhi Ünal. “el-Cemhere.” DİA, 7:323.
• Karaarslan, Nasuhi Ünal. “İshak b. İbrâhim el-Fârâbî.” DİA, 12:163-164.
• Karabela, Nevin. “Cevherî ve Sözlük Bilimine Katkıları.” Uluslararası Türk Dünyasının İslamiyete Katkıları Sempozyumu. ed. İsmail Hakkı Göksoy – Nejdet Durak, içinde 631-636.
• Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2007.
• Keith, Arthur Berriedale. A History Of Sanskrit Literature. London: Oxford University Press, 1961.
• Kılıç, Hulusi. “Ebû Amr eş-Şeybânî.” DİA, 10:98-99.
• Kılıç, Hulusi. “Lisânü’l-Arab.” DİA, 27:195-196.
• Kılıç, Hulusi. “Tâcü’l-luga.” DİA, 39:356-357.
• Krenkow, Fritz. “The Beginnings of Arabic Lexicography Till The Time of al-Jauhari, with Special Reference to The Work of Ibn Duraid.” Journal of the Royal Asiatic Society 56:1 (Ekim 1924): 255-270.
• el-Maḫzūmī, Mehdī. el-Ḫalīl b. Aḥmed el-Ferāhīdī Aʿmāluhū ve Menāhicühū. Baġdād: Maṭbaʿatu’z-Zehrāʾ, 1960.
• Muhtar, Cemal. “İslâmda Sözlük Çalışmaları.” Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (1985): 363-370.
• Naṣṣār, Ḥuseyn. el-Muʿcemu’l-ʿArabī. 4. Basım. Ḳāhira: Dāru Mıṣr li’ṭ-Ṭıbāʿa, 1988.
• Özdoğan, İbrahim Emre. el-Bendenîcî’nin Kitâbü’t-Takfiyesi ve Sözlükbilim Açısından Değeri, ed. Soner Gündüzöz. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2024.
• es-Ṣafedī, Ṣalāḥuddīn Ḫalīl b. ʿİzziddīn Aybek b. ʿAbdillāh. el-Vāfī bi’l-Vefeyāt. Beyrūt: Dāru İḥyāi’t-Turās̠i’l-ʿArabī, 2000.
• es-Sāmerrāʾī, İbrāhīm b. Aḥmed b. Rāşid. “Fi’l-Ḳavāfī ve Kitābu’t-Taḳfiye”. Mecelletu’l-Mevrid 7:3 (1978): 329-333.
• es-Ṣarrāf, ʿAlī Maḥmūd. “Uṣūlu’l-Muʿcemi’l-ʿArabī.” el-Mecelletu’l-Urduniyye fi’l-Luġati’l-ʿArabiyyeti ve Ādābihā 9:4 (Aralık 2013): 159-190.
• es-Suyūṭī, Celāluddīn ʿAbdurraḥmān b. Ebī Bekr b. Muḥammed el-Ḫuḍayrī. Buġyetu’l-Vuʿāt fī Ṭabaḳāti’n-Naḥviyyīne ve’n-Nuḥāt. Ḳāhira: ʿĪsā el-Bābī el-Ḥalebī ve Şurekāhu, 1965.
• Şāhīn, ʿAbduṣṣabūr. Dirāsāt Luġaviyye. 2. Basım. Beyrūt: Muessesetu’r-Risāle, 1986.
• eş-Şerḳāvī İḳbāl, Aḥmed b. el-ʿAbbās b. el-Cīlālī. Muʿcemu’l-Meʿācim. 2. Basım. Beyrūt: Dāru’l- Ġarbi’l-İslāmī, 1993.
• Şimşek, Ahmed. “Kronoloji ve Zaman AlgısI.” Tarih Nasıl Öğretilir?. ed. Mustafa Safran, içinde 79-82. İstanbul: Yeni İnsan Yayınevi, 2010.
• Şīr, Eddī. el-Elfāẓu’l-Fārisiyyetu’l-Muʿarrebe. 2. Basım. Beyrūt: Dāru’l-ʿArab, 1908.
• TDK (Türk Dil Kurumu). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2009.
• Tülücü, Süleyman. “el-Bâri‘.” DİA, 5:73-74.
• “Türkiye’de ne kadar el yazması eser vardır?.” Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://www.ktb.gov.tr/TR-132687/turkiyede-ne-kadar-el-yazmasi-eser-vardir.html (28.08.2023).
• ʿUmer, Aḥmed Muḫtār. el-Baḥs̠u’l-Lugavī ʿinde’l-ʿArab. 6. Basım. Ḳāhira: ʿĀlemu’l-Kutub, 1988.
• ʿUs̠āmeniyye, Bus̠eyne. “Bidāyātu’l-Muʿcemi’l-ʿArabī beyne’l-Ḫalīl el-Ferāhīdī ve ʿAbdullāh b. ʿAbbās.” Cahiers de Traduction 18:1 (Eylül 2015): 8-22.