An Example of Bureaucratic Dependency: Niẓām al-Mulk and His Family

Yıl 2024, Cilt: 65 Sayı: 2, 815 - 839, 30.11.2024

Nurullah Yazar

https://doi.org/10.33227/auifd.1527872

Öz

When the states that have left their mark on world history are examined, it is seen that powerful rulers led them during the periods when they reached the peak of their power. These rulers, who were accepted as the unique rulers of the state, were identified with the power that the state had, and the rulers began to be seen as powerful figures. In addition to this, when go down to deeper from superficial readings and narratives will see names that they were at the background of the ruler's success but their actions are unaware by others. One such figure is Abū ʿAlī Qıwām al-dīn Ḫasan b. ʿAlī b. Isḥāq al-Ṭūsī, known as Nizām al-Mulk. Nizām al-Mulk, who started his bureaucratic duty under the Ghaznavid Governor of Khorasan, Abū al-Faḍl al-Ṣūrī, after the battle of Dandanakan (1040) continued his services under the Great Seljuk Empire. Çagri Beg recognizing Nizām al-Mulk's potential, give his son, Alp Arslān, to Nizām al-Mulk and advised his son to see him as a father and do not oppose to him. Service to the Seljuks, which began at the Marw, continued as vizier when Alp Arslān reigned to Seljuks’ throne. Nizām al-Mulk who was the vizier of the Great Seljuk Empire at first Alp Arslān then Malikshāh's periods, approximately 30 years uninterrupted, took part in the most important events of Great Seljuk Empire except Manzikert victory and be a decision maker. His success put him in an indispensable position. After become one of the most powerful states in history, Great Seljuk Empire's greatest misfortune was successive lost his two powerful figures. In search of exit from the period of interregnum that began with mighty vizier Nizām al-Mulk's and after short period Sultan Malikshāh's death, members of the dynasty of Seljuk's first solution was to find a powerful vizier. The first place that claimants of the throne look to find their Nizām al-Mulks was the Nizām al-Mulk's sons. This study focuses on the roles played by Nizām al-Mulk's sons and grandchildren in the governance of the Great Seljuk Empire, aiming to determine their place in Seljuk history. Thus, we will share the determination that Nizām al-Mulk's descendants were given positions at the state level with the idea that they could concentrate the power of the Seljuk State bureaucracy in their own hands. Ultimately, this research demonstrates that political strategies based on assumptions do not always lead to the intended outcomes.

Anahtar Kelimeler

History of Islam, Great Saljuqs, Vizier, Niẓām al-Mulk

Bir Bürokratik Bağımlılık Örneği: Niẓāmülmülk ve Ailesi

Öz

Dünya tarihine damga vuran devletler incelendiğinde güçlerinin zirvesine çıktıkları dönemlerde muktedir hükümdarların başta olduğu görülür. Devletin yegane yöneticisi konumunda kabul edilen bu hükümdarlar ile devletin sahip olduğu güç özdeşleştirilir ve hükümdarlar kudretli simalar olarak görülmeye başlanır. Bununla birlikte yüzeysel okuma ve anlatılardan daha derine inildiğinde hükümdarın başarısının arka planında adı bilinen ancak yaptıklarının farkında olunmayan güçlü devlet adamları görülecektir. Bu isimlerden birisi de Niẓāmülmülk lakabıyla meşhur Ebū ʿAlī Ḳıvāmuddīn Ḫasen b. ʿAlī b. İsḥāḳ et-Ṭūsī’dir (ö. 485/1092). Bürokratik görevine Gazneliler’in Horasan Valisi Ebū’l-Faḍl es-Ṣūrī’nin yanında başlayan Niẓāmülmülk, Dandanakan Savaşı (1040) sonrasında hizmetlerine Büyük Selçuklu Devleti’nde devam etmiştir. Niẓāmülmülk’teki potansiyeli gören Çağrı Bey, huzuruna gelen Niẓāmülmülk’e oğlu Alparslan’ı teslim etmiş, Alparslan’a da Niẓāmülmülk’ü bir baba olarak kabul etmesini ve ona muhalefet etmemesini öğütlemiştir. Merv’de başlayan Selçukluya hizmet, Alparslan’ın Selçuklu tahtına geçmesiyle birlikte vezirlik makamında devam etmiştir. Önce Alparslan sonrasında da Melikşah dönemlerinde yaklaşık 30 yıl kesintisiz bir süreyle Büyük Selçuklu Devleti’nin vezirliğini yapan Niẓāmülmülk, Malazgirt Zaferi hariç, Selçuklu tarihinin en önemli olaylarında yer almış ve karar mercii olmuştur. Sergilediği başarılı vezaret Niẓāmülmülk’ü vazgeçilmez bir isim haline getirmiştir. Tarihin gördüğü en kudretli devletlerden birisi haline gelmesinin ardından Büyük Selçuklu Devleti’nin en büyük talihsizliği iki güçlü figürünü peş peşe kaybetmesidir. Önce kudretli vezir Niẓāmülmülk’ün, kısa bir süre sonra da Sultan Melikşah’ın vefatıyla girilen fetret döneminden çıkış arayışlarında Selçuklu hanedan üyelerinin ilk çözüm yolu güçlü bir vezir bulmaktı. Taht müddeilerinin kendi Niẓāmülmülk’lerini bulmak için ilk baktıkları yer Niẓāmülmülk’ün evlatları olmuştur. Biz de çalışmamızda Niẓāmülmülk’ün Büyük Selçuklu yönetiminde görev alan çocuk ve torunlarına odaklanıp Selçuklu tarihindeki yerlerini tespit etmeye çalışacağız. Böylece Niẓāmülmülk’ün Selçuklu Devlet bürokrasisindeki gücünü kendi ellerinde toplayabilecekleri düşüncesiyle onun soyundan gelenlere devlet kademesinde görev verildiği tespitini paylaşacağız. Netice olarak da varsayımlarla hareket ederek atılan siyasi adımların her zaman hedeflenen sonuca götürmediği sonucunu ortaya koyacağız.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Büyük Selçuklu Devleti, Nizâmülmülk, Vezaret

Kaynakça

• Acar, Abdurrahman. “İmam Gazzali ve Selçuklular.” 900. Vefat Yılında İmam Gazzali, 91-105, İstanbul: İFAV, 2012.
• Aḥmed b. Maḥmūd. Selçuknāme. 2 c. Haz. Erdoğan Merçil. İstanbul: Kervan Kitapçılık, 1977.
• ʿAzīmī. ʿAzīmī Tarihi: Selçuklular Dönemiyle İlgili Bölümler (430-538/1038/39-1143/44). Yay. Ali Sevim. Ankara: T.T.K. Yayınları, 2006.
• Bozkurt, Nebi. “Kandil.” DİA, 24:300-301.
• el-Bundārī, el-Fetḥ ʿAlī b. Muḥammed. Zubdetu’n-Nuṣra ve Nuḫbetu’l-ʿUṣra: Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi. Çev. Kıvameddin Burslan. Ankara: T.T.K. Basımevi, 1999.
• ed-Dūrī, Abdülazīz. “Bağdat.” DİA, 4: 425-433.
• Ebū’l-Fidāʾ, İsmāʿīl b. ʿAlī b. Muḥammed. el-Muḫtaṣar fī Aḫbāri’l-Beşer. Mısır: Matbaaʿtü’l-Ḥuseynīye, 1325.
• Gökmen, Gökhan. “Emîrüşşü‘arâ Mu‘izzî Dîvânında Farsça Şiir Söyleyen Şairlerin Yeri.” Nüsha 18:46 (2018): 107-122.
• Guedy, David Durand. Iranian Elites and Turkish Rulers a History of Isfahan in the Saljuq Period. New York: Routledge, 2010.
• Ḫāndmīr, Gıyāseddīn Muḥammed. Selçuklu Vezirleri. Çev. Sevgi Kübra Akdemirel. İstanbul: Selenge Yayınları, 2023.
• el-Ḥuseynī, Sadreddīn Ebū’l-Ḥasan ʿAlī b. Nāsır. Aḫbāru’d-Devleti’s-Selçūkiyye. Çev. Necati Lugal. Ankara: T.T.K. Basımevi, 1999.
• İbnu’l-ʿAdīm. Buġyetu’ṭ-Ṭaleb fī Tārīḫi Ḥaleb. Haz. Ali Sevim. Ankara: TTK Basımevi, 1982.
• İbnu’l-Cevzī, Ebū’l-Ferec Cemaleddīn ʿAbdurrahmān b. ʿAlī. el-Muntaẓam fī Tārīhi’l-Mulūk ve’l-Umem. Haydarābād: Dāiʾretu'l-Maaʿrifi'l-ʿUsmāniyye, 1359h.
• İbnu’l-Es̠īr, Ebū’l-Ḥasan ʿİzzeddīn ʿAlī b. Muḥammed b. ʿAbdulkerīm. el-Kāmil fī’t-Tārīḫ. 12 c. Beyrut: Dāru Sādır, 1966. Kafesoğlu, İbrahim. “Alparslan.” DİA, 2:526-530.
• el-Kazvīnī, Ḥamdullāh b. Ebū Bekr b. Ahmed Ḥamdullāh Mustevfī. Tārīḫ-i Guzīde. Nşr. ʿAbdulḥüseyin Nevāī. Tahran: Muʾessese-i İntişārāt-ı Emīr Kebīr, 1364/1985.
• Kecbāf, ʿAlī Ekber. İṣfahān Der Devr-i Selcūkiyyān. İṣfahān: Sāzemān-ı Ferheng-i Tefrīḥī Şehrdārī İsfahan, 1389hş.
• Kehhāle, Ömer Rıza. Mu’cemu’l-Muellifīn Terācimu Muṣannifi’l-Kütübi’l-ʿArabiyye. Beyrut: Muʾessesetü’r-Risāle, 1957.
• Kesik, Muharrem. “Büyük Selçuklu Devleti Veziri ve Türk Tarihinin Önemli Devlet Adamlarından Nizâmü’l-Mülk.” USAD 8 (2018): 55-83.
• el-Kisāī, Nūrullāh. Medāris-i Nizāmiyye ve Teʾsīrāt-ı İlmī ve İctimāī’-yi Ān. Tahran: Muʾessese-i İntişārāt-ı Emīr Kebīr, 1374hş.
• Kurtuluş, Rıza. “İsfizârî, Ebū Hâtim.” DİA, 22: 518-519.
• Māferrūḫī, Mufaḍḍal b. Ṣa'd b. Ḥuseyin el-İṣfahānī. Kitābu Meḥāsin-i İṣfahān. Ed. Seyyīd Celaleddīn el-Ḥuseyin Tahrānī. Tahran: Matbaaʿ-i Meclīsül-Millī, ts.
• Müneccimbaşı, Aḥmed b. Lutfullāh. Cāmiu’d-Duvel. Yay. Ali Öngül. İzmir: Akademi Kitabevi, 2000.
• en-Nīsābūrī, Zahiruddīn. Selçuknāme. Haz. Ebū Ḫamīd Muḥammed b. İbrāhim. Tahran: Byy, 1332.
• Niẓāmü’l-mülk, Ebū ʿAlī Kıvāmuddīn Ḫasen b. ʿAlī b. İsḥāḳ et-Ṭūsī. Siyasetnāme. Çev. Mehmet Taha Ayar. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2009.
• Özaydın, Abdülkerim. Sultan Muhammed Ṭapar Devri Selçuklu Tarihi. Ankara: T.T.K. Basımevi, 1990.
• Özaydın, Abdülkerim. Sultan Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi (485-498/1092-1104). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 2001.
• Özaydın, Abdülkerim. “I. Haçlı Seferinin Başarıya Ulaşmasında Büyük Selçuklular’ın İçinde Bulunduğu Siyâsî ve İçtimâî Şartların Rolü.” USAD (5) 2016: 1-18.
• Özaydın, Abdülkerim. “Fahrülmülk, Ali b. Nizamülmülk.” DİA, 12:99-100.
• Özaydın, Abdülkerim. “Müstazhir-Billâh.” DİA, 32:127.
• Özaydın, Abdülkerim. “Müeyyidülmülk.” DİA, 31:488-489.
• Özgüdenli, Osman Gazi. Selçuklular I. Cilt: Büyük Selçuklu Devleti Tarihi (1040-1157). İstanbul: İSAM Yayınları, 2013.
• Özköse, Kadir. “Selçuklu Toplumunda Tasavvufî Hayatın Sosyo-Kültürel, Siyasal ve Dinî Sahaya Tesiri.” Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2:1 (2014): 11-42.
• Öztürk, Mustafa ve Mehmet Suat Mertoğlu. “Zemahşerî.” DİA, 44:235-238.
• Piyadeoğlu, Cihan. Güneş Ülkesi Horasan. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2012.
• Piyadeoğlu, Cihan. “Sultan Sencer’in Kürdistân Eyaleti Kurdurmuş Olduğu İddiası Üzerine Bir Değerlendirme.” USAD (6) 2017: 1-12.
• er-Rāvendī, Muḥammed b. ʿAlī b. Suleyman. Rāhatu’ṣ-Ṣudūr ve Āyetu’s-Surūr. Ed. Muhammed İkbal. Tahran: Muʾessese-i İntişārāt-ı Emīr Kebīr, 1985.
• Reşīdüddīn Faḍlullah. Cāmiu’t-Tevārih. Haz. Ahmed Ateş. Ankara, T.T.K. Basımevi, 1999.
• Sevim, Ali. Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi. Ankara: T.T.K. Basımevi, 2000.
• Şahbaz Altınsoy, Tuğba. “Endülüslü Bir Âlimin Gözünden Büyük Selçuklu Sultanları ve Devlet Adamları.” I. Uluslararası Selçuklu Tarihi Coğrafyası İran Sempozyumu Tam Metin Bildiri Kitabı-I, Ed. Ahmet Çaycı vd. içinde, 455-468. Konya: NEU Press, 2023.
• et-Ṭurṭūşī, Ebū Bekr Muḥammed b. Velīd, Sirācu’l-Mulūk. Thk. Şevḳi Ḍayf. 2 c. Kahire: ed-Dāru’l-Mıṣrıyyeti’l-Lübnāniyye, 2022.
• Urfalı Mateos. Urfalı Mateos Vekayinamesi ve Papaz Grigor’un Zeyli. Çev. Hrant D. Andreasyan. Ankara: T.T.K. Basımevi, 1962.
• Yürekli, Tülay. “XI. Yüzyıl Ortalarından Moğol İstilasına Kadar Tikrit.” Tarih ve Gelecek 4:1 (2018) 64-73.
• Zeki, İzzetullah. “II. Nizamülmülk’ün Selçuklu Devleti ve Abbâsî Hilâfeti Üzerindeki Siyasi ve İdari Etkisi.” Selçuklu Araştırmaları Dergisi 18 (2023), 73-92
• Zirikli, Hayreddīn. el-A'lām: Kāmūsu Terācimi li-Eşheri’r-Ricāl ve’n-Nīsā. Beyrut: Dāru’l-ʿİlm li’l-Melāyin, 1989.