ʿOs̠mān b. Ebi’l-ʿĀṣ’ın Hayatı ve İslam Tarihindeki Yeri

Yıl 2024, Cilt: 65 Sayı: 2, 791 - 814, 30.11.2024

Mustafa Necati Barış

https://doi.org/10.33227/auifd.1528298

Öz

Bu çalışmada Hz. Peygamber’in risalet süresi boyunca stratejik bir yer işgal eden Taif ve bu şehirde meskûn Benū S̠aḳīf kabilesinin dikkat çekici bir üyesi olan ʿOs̠mān b. Ebi’l-ʿĀṣ’ın (ö. 50-51/670-71) hayatı ve İslam tarihindeki yeri ele alınmaktadır. ʿOs̠mān b. Ebi’l-ʿĀṣ, geç bir dönem olarak kabul edilebilecek Mekke’nin fethini müteakiben hicretin 9. yılı Ramazan ayında Allah Rasulü’ne bir heyet göndermek suretiyle İslam’ı kabul eden Taiflilerin ilk valisidir. Bizzat Hz. Peygamber tarafından atandığı valilik görevini Hz. Ebū Bekr dönemi ile Hz. ʿÖmer’in hilafet yıllarının ilk iki senesinde de sürdürmüş ve bu dönemde S̠aḳīf kabilesinin dinden dönmesine mâni olmanın yanı sıra irtidat eden kabilelerle mücadele gibi önemli hizmetler icra etmiştir. Daha sonra Hz. ʿÖmer tarafından görevlendirildiği Bahreyn bölgesi valiliğini Hz. ʿOs̠mān döneminin ilk altı yılında devam ettirmiş, bu süreçte de bugünkü İran sınırları içerisinde kalan Fars bölgesinin fethi ve İslamlaşması yolunda mühim faaliyetler yürütmüştür. Yaklaşık yirmi yıl boyunca Taif ve Bahreyn bölgesinde valilik yapıp İslam medeniyetinin teşekkül sürecine önemli katkılar sunmasına rağmen hakkında bugüne kadar herhangi bir eser kaleme alınmayan ʿOs̠mān b. Ebi’l-ʿĀṣ, ilk defa bu makale ile müstakil bir çalışmaya konu olmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İran, İslam Tarihi, ʿOs̠mān b. Ebi’l-ʿĀṣ, Taif, S̠aḳīf, Ridde, Fars

The Life of ʿUthmān b. Abī al-ʿĀṣ and His Place in Islamic History

Öz

This study focuses on the life and historical significance of ʿUthmān b. Abī al-ʿĀṣ (d. 50-51/670-71), a prominent member of the Banū Thaqīf tribe, which held a strategic position in the city of Ṭāʾif during the Prophet Muḥammad’s prophethood. ʿUthmān b. Abī al-ʿĀṣ was the first governor of the Ṭāʾifites who accepted Islam by sending a delegation to the Prophet Muhammad in Ramaḍān of the 9th year of the Hijrah, following the conquest of Mecca, which can be considered a late period. Appointed by the Prophet Muḥammad himself, he continued to serve as governor during the caliphate of Abū Bakr and the first two years of the ʿUmar’s caliphate. During this time, he rendered important services, such as preventing the apostasy (irtidād) of the Thaqīf tribe and combating apostate (Ridda) tribes. He was then appointed governor of Bahrain by Caliph ʿUmar and continued as governor for the first six years of ʿUthmān’s reign. During this period, he carried out important activities for the conquest and Islamization of the Fārs region, now within the borders of Iran. ʿUthmān b. Abī al-ʿĀṣ, who served as the governor of Ṭāʾif and Bahrain for nearly two decades, made significant contributions to the formation of Islamic civilization. Despite his importance, no independent study has been dedicated to him until now. This article is the first independent study focused on him.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, ʿUthmān b. Abī al-ʿĀṣ, Ṭāʾif, Thaqīf, Ridda, Fārs, Iran

Kaynakça

• ʿAbdurrezzāḳ b. Hemmām, Ebū Bekr es-Ṣanʿānī. el-Muṣannef. Tah. Ḥabīburraḥmān el-Aʿẓ amī. 12 c. Beyrūt: el-Meclisu’l-ʿİlm, 1390-1403/1970-1983.
• Aḥmed b. Ḥanbel, Ebū ʿAbdillāh Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel eş-Şeybānī. el-Musned. Şrh. Aḥmed Muḥammed Şākir. 20 c. Ḳāhira: Dāru’l-Hadīs̠, 1416/1995.
• Akarsu, Murat. Kabile Bürokrasisi ve Hz. Osman (Katline Sessiz Kalınan Halife). Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Algül, Hüseyin. “Ezd (Benî Ezd).” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 12:46-47. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Algül, Hüseyin. “Has‘am (Benî Has‘am).” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 16:281-282. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Aycan, İrfan. “Emevî İktidarının Devamında Sakîf Kabilesinin Rolü.” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (1997): 119-141.
• Aycan, İrfan. “Sakîf Kabîlesi ve Taif Şehrine İslâm Tarihi Açısından Bir Bakış.” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 34 (1993): 209-235.
• el-Belāẕurī, Ebu’l-Ḥasen Aḥmed b. Yaḥyā b. Cābir b. Dāvūd. Ensābu’l-Eşrāf. Tah. Suheyl Zekkār-Riyāḍ Ziriklī. 13 c. Beyrūt: Dāru’l-Fikr, 1417/1996.
• el-Belāẕurī, Ebu’l-Ḥasen Aḥmed b. Yaḥyā b. Cābir b. Dāvūd. Futūḥu’l-Buldān. Tah. ʿAbdullāh Enīs et-Ṭabbāʿ-’Umer Enīs et-Ṭabbāʿ. Beyrūt: Muessesetu’l-Maʿārif, 1407/1987.
• el-Buḫārı̄, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. İsmāʿīl. Ṣaḥīḥu’l-Buḫārı̄. Beyrūt/Dimaşḳ: Dāru İbn Kes̠ı̄r, 1423/2002.
• Çubukcu, Asri. “Osman b. Ebü’l-Âs.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 33:464. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• ed-Dīneverī, Ebū Ḥanīfe Aḥmed b. Dāvūd. el-Aḫbāru’ṭ-Ṭıvāl. Tah. ʿAbdulmunʿim ʿĀmir. Ḳāhira: Dāru İḥyāi’l-Kutubi’l-ʿArabī, 1380/1960.
• Ebū Nuʿaym el-İṣfahānī, Aḥmed b. ʿAbdillāh b. İsḥāk. Maʿrifetu’s-Ṣaḥābe. Tah. ʿĀdil b. Yūsuf el-ʿAzāzī. 6 c. Riyāḍ: Dāru’l-Vaṭan, 1419/1998.
• Ebu’l-Ferec el-İṣfahānī, ʿAli b. el-Ḥuseyn. Kitābu’l-Eġānī. Tah. İḥsān ʿAbbās-İbrāhīm es-Seʿāfīn-Bekr ʿAbbās. 25 c. Beyrūt: Dāru Ṣādır, 3. Basım, 1429/2008.
• Fayda, Mustafa. “Becîle (Benî Becîle).” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 5:287. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Ḫalīfe b. Ḫayyāṭ, Ebū ʿAmr. Kitābu’ṭ-Ṭabaḳāt. Nşr. Ekrem Ḍiyāʾ el-ʿUmerī. Baġdād: Maṭbaʿatu’l-ʿĀnī, 1387/1967.
• Ḫalīfe b. Ḫayyāṭ, Ebū ʿAmr. Tārīḫu Ḫalīfe b. Ḫayyāṭ. Tah. Ekrem Ḍiyāʾ el-ʿUmerī. Riyāḍ: Dāru Ṭaybe, 2. Basım, 1985.
• İbn ʿAbdilberr, Ebū ʿUmer Cemāluddīn Yūsuf b. ʿAbdillāh b. Muḥammed en-Nemerī. el-İstīʿāb fî Maʿrifeti’l-Aṣḥâb. Tah. ʿAli Muḥammed el-Bicāvī. 4 c. Beyrūt: Dāru’l-Cīl, 1413/1992.
• İbn ʿAbdirabbih, Ebū ʿÖmer Şihābuddīn Aḥmed b. Muḥammed. el-ʿİḳdu’l-Ferīd,. Tah. Mufīd Muḥammed Ḳumayḥa. 9 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1404/1983.
• İbn Ebī ʿĀṣım, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAmr b. eḍ-Ḍaḥḥāk b. Maḫled eş-Şeybānī. el-Āḥād ve’l-Mes̠ānī. Tah. Bāsim Fayṣal Aḥmed el-Cevābire. 6 c. Riyāḍ: Dāru’r-Rāye, 1411/1991.
• İbn Ebī Şeybe, Ebū Bekr ʿAbdullāh b. Muḥammed b. İbrāhīm. el-Muṣannef. Tah. Ebū Muḥammed Usāme b. İbrāhīm b. Muḥammed. 15 c. Ḳāhira: el-Fārūḳu’l-Hadīseti li’ṭ-Ṭıbāʿa ve’n-Neşr, 1429/2008.
• İbn Ḥabīb, Ebū Caʿfer Muḥammed. Kitābu’l-Muḥabber. Nşr. Eliza Lichtenstadter. Haydarābād: Dāiratu’l-Maʿārifi’l-Osmāniyye, 1361/1942.
• İbn Ḥacer, Ebu’l-Faḍl Şihābuddīn Aḥmed b. ʿAlī b. Muḥammed el-ʿAsḳalānī. el-İṣābe fī Temyīzi’ṣ-Ṣaḥābe. Tah. Tāhā Muḥammed ez-Zeynī. 13 c. Ḳāhira: Mektebetu İbn Teymiyye, 1414/1993.
• İbn Ḥacer, Ebu’l-Faḍl Şihābuddīn Aḥmed b. ʿAlī b. Muḥammed el-ʿAsḳalānī. Tehẕību’t-Tehẕīb. Tah. İbrāhīm ez-Zeybek-Ādil Murşid. 4 c. Beyrūt: Muessetu’r-Risāle, 1416/1995.
• İbn Ḥazm, Ebū Muḥammed ʿAlī b. Aḥmed b. Saʿīd el-Endelusī. el-İḥkām fī Uṣūli’l-Aḥkām. Tah. Fevvāz Aḥmed Zemerlī-ʿAbdurraḥmān Zemerlī. 8 c. Beyrūt: Dāru İbn Ḥazm, 1437/2016.
• İbn Ḥibbān, Ebū Ḥātim Muḥammed b. Ḥibbān b. Aḥmed et-Temīmī, Kitābu’s̱-S̱iḳāt. Nşr. Muḥammed ʿAbdurreşīd. 9 c. Ḥaydarābād: Dāiratu’l-Maʿārifi’l-Osmāniyye, 1393-1403/1973-1983.
• İbn Hişām, Ebū Muḥammed ʿAbdulmelīk. es-Sīretu’n-Nebeviyye. Tah. ʿUmer Abdusselām Tedmurī. 4 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿArabī, 3. Basım, 1410/1990.
• İbn Ḳayyım el-Cevziyye, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. Ebī Bekr b. Eyyūb. İʿlāmu’l-Muvaḳḳıʿīn ʿan Rabbi’l-ʿĀlemīn. Tsnf. Ebū ʿUbeyde Meşhūr b. Ḥasen Āl Selmān. Thrc. Ebū ʿUmer Aḥmed ʿAbdullāh Aḥmed. 6 c. Demmām : Dāru İbni’l-Cevzī, 1423/2002.
• İbn Kes̠īr, Ebu’l-Fidāʾ ʿİmāduddīn İsmāʿīl b. ʿÖmer, el-Bidāye ve’n-Nihāye. Tah. ʿAbdullāh b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkī. 21 c. Ḳāhira: Dāru Hecr, 1417-1419/1997-1999.
• İbn Rusteh, Ebū ʿAlī Aḥmed b. ʿUmer. el-Aʿlāku’n-Nefīse. Nşr. M. J. De Goeje. Leiden: E. J. Brill, 1892.
• İbn Saʿd, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed. Kitābu’ṭ-Ṭabaḳāti’l-Kebīr. Tah. ʿAlī Muḥammed ʿUmer. 11 c. Ḳāhira: Mektebetu’l-Ḫāncī, 1421/2001.
• İbnu’l-Es̠īr, Ebu’l-Ḥasen ʿİzzuddīn ʿAlī b. Muḥammed. el-Kāmil fi’t-Tārīḫ. Tah. Ebu’l-Fidā’ ʿAbdullāh el-Ḳādī. 11 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1407/1987.
• İbnu’l-Es̠īr, Ebu’l-Ḥasen ʿİzzuddīn ʿAlī b. Muḥammed. Usdu’l-Ġābe fī Maʿrifeti’ṣ-Ṣaḥābe. Tah. ʿAlī Muḥammed Muʿavviḍ-ʿĀdil Aḥmed ʿAbdulmevcūd. 8 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1417/1996.
• Kandemir, Mehmet Yaşar. “Hadis.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 15:27-64. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Ḳudāme b. Caʿfer, Ebu’l-Ferec. Kitābu’l-Ḫarāc ve Ṣınāʿati’l-Kitābe. Nşr. Muḥammed Ḥuseyn ez-Zebīdī. Baġdād: Dāru’r-Reşīd li’n-Neşr, 1981.
• Küçük, Raşit. “İbn Ebû Âsım.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 19:422-423. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• el-Mizzī, Ebu’l-Haccāc Cemāluddīn Yūsuf b. ʿAbdirrahmān b. Yūsuf. Tehẕību’l-Kemāl fī Esmāʾi’r-Ricāl. Tah. Beşşār ʿAvvād Maʿrûf. 35 c. Beyrūt, Muessetu’r-Risāle, 2. Basım, 1403/1983.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Şîraz.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 39:182-184. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Seccādī, Ṣādıḳ. “İbn Ebi’l-ʿĀṣ-ı S̠eḳafī.” Dāʾiratu’l-Maʿārif-i Buzurg-i İslāmī (DMBİ), 2:677-678. Tahran: Merkez-i Dāʾiratu’l-Maʿārif-i Buzurg-i İslāmī, 1374-1383.
• Şulul, Kasım. Kur’ân Tarihi (Kaynaklar, Terim-Süreç Analizi, Kadîm Mushaflar). İstanbul: Siyer Yay., 2022.
• eṭ-Ṭaberānī, Ebu’l-Ḳāsım Suleymān b. Aḥmed. el-Muʿcemu’l-Kebīr. Tah. Ḥamdī ʿAbdulmecīd es-Selefī. 25 c. Ḳāhira: Mektebetu İbn Teymiyye, tsz.
• eṭ-Ṭaberī, Ebū Caʿfer Muḥammed b. Cerīr b. Yezīd. Tārīḫu’t-Ṭaberī Tārīḫu’r-Rusul ve’l-Mulūk. Tah. Muḥammed Ebu’l-Faḍl İbrāhīm. 11 c. Ḳāhira: Dāru’l-Maʿārif, 2. Basım, 1387/1967.
• Uslu, Recep. “İstahr.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi DİA, 23:202-203. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Üstündağ, Mehlika. “İslâm Hâkimiyetinin Başlangıcından Selçukluların Gelişi-ne Kadar Fars Bölgesi (Siyasî ve Sosyokültürel Tarihi)”. Doktora Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, İstanbul, 2023.
• el-Vāḳıdī, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. ʿUmer b. Vāḳıd. Kitābu’l-Meġāzī. Tah. Marsden Jones. 3 c. Beyrūt: ʿĀlemu’l-Kutub, 3. Basım, 1404/1984.
• Wellhausen, Julius. İslâmın En Eski Tarihine Giriş. Çev. Fikret Işıltan. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1960.
• Yāḳūt el-Ḥamevı̄, Ebū ʿAbdillāh Şihābuddı̄n Yāḳūt b. ʿAbdillāh. Muʿcemu’l-Buldān. 5 c. Beyrut: Dāru Sādır, 1397/1977.
• Yaran, Rahmi. “Düğün.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 10:15-16. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• eẕ-Ẕehebī, Ebū ʿAbdillāh Şemsuddīn Muḥammed b. Aḥmed b. ʿUs̠mān. Siyeru Aʿlāmi’n-Nubelā’. Tah. Ḥassān Abdulmennān. 3 c. Lubnān: Beytu’l-Efkāri’d-Duveliyye, 2004.
• eẕ-Ẕehebī, Ebū ʿAbdillāh Şemsuddīn Muḥammed b. Aḥmed b. ʿUs̠mān. Tārīḫu’l-İslām ve Vefeyātu’l-Meşāhīr ve’l-Aʿlām. Tah. Beşşār ʿAvvād Maʿrūf. 17 c. Beyrūt: Dāru’l-Ġarbi’l-İslāmī, 1424/2003.
• “Hazırlanmakta Olan Tezler”. Yüksek Öğretim Kurumu Başkanlığı Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tarama.jsp (27.09.2024).