1891 Tütün İsyanı’nda Ulemanın Rolünün Şerif Mardin'in Yumuşak İdeoloji Olarak Din Kavramı Üzerinden Analizi

Yıl 2024, Cilt: 24 Sayı: 2, 104 - 113, 26.11.2024

Mehdi Sosar

https://doi.org/10.25294/auiibfd.1462018

Öz

1891’de İran’da gerçekleşen Tütün İsyanı, dönemin önde gelen Usuli Şii alimi Mirza Hasan Şirazi’nin İran’da tütün satışı ve ihracı tekelinin bir İngiliz tacire verilmesine yönelik resmi karara itiraz kapsamında, tütün içmeyi yasaklayan fetvası üzerine çıkan ve söz konusu kararın kaldırılmasıyla sona eren bir halk isyanıdır. Kaçar Hanedanı’nın yönetimi altında patrimonyal ve katı bir otoriter düzene sahip İran toplumunda bir Şii fıkıh ekolünün, bireylerin siyasal tutumlarını devlete karşı topyekûn bir isyan gerçekleştirecek derecede nasıl etkileyebildiği sorusu siyaset bilimi açısından araştırılmaya değer bir konudur. Bu soruyu cevaplandırmaya yardımcı olacak anahtar kavramlar; siyaset bilimi araştırmalarında din, ideoloji ve kültür gibi kavramları öne çıkaran görüşleriyle tanınan ve Türkiye’de siyaset bilimi ve sosyoloji alanında önemli isimlerden biri olan Şerif Mardin’in, başta Din ve İdeoloji kitabı olmak üzere din sosyolojisi üzerine yazdığı eserlerde aranabilir. Yorumsamacı bir yaklaşımla doküman analizi yöntemi kullanılarak hazırlanmış bu çalışmada, Tütün İsyanı’nda ulemanın rolü ve etkisi, Mardin’in Din ve İdeoloji kitabında çerçevesini çizdiği, dinin İslam toplumlarında yumuşak ideoloji olarak işlevi ve bireysel-toplumsal kimlik inşasındaki etkisi üzerinden incelenmiştir. Çalışmanın amacı, Mardin’in ortaya koyduğu bu çerçevenin Tütün İsyanı olayını konu alan literatürde, ulemanın sosyo-politik rolü ve etkisini açıklamadaki eksikliği dolduracak en işlevsel modellerden biri olduğunu ortaya koymaktır.

Anahtar Kelimeler

Tütün İsyanı, İran, Şerif Mardin, Din, Yumuşak İdeoloji

An Analysis of The Role of Ulema in the 1891 Tobacco Revolt Through Şerif Mardin’s Concept of Religion as a Soft Ideology

Öz

The Iranian Tobacco Protests of 1891 could be considered as a milestone in modern Iranian history precisely because it paved the way for the critical events both in its period and the following years. These protests were ignited by the fatwa of the most important Usuli religious leader of the time, Mirza Hasan Shirazi, ordering Shia believers to stop consuming any tobacco-made product to protest the decision made by Qajar rulers to concede the Talbot Tobacco Concession. The fatwa was welcomed by Iranians and after enormous civil disobedience to the government's decision, Qajars announced the withdrawal from the concession. The question of how a Shia religious school managed to affect the political behavior of the Iranian people to oppose and openly protest an absolute authoritarian Qajar Shah in a fundamentally patrimonial regime in the XIX century deserves to be studied. The key concepts necessary for addressing this inquiry can be found in the works of Şerif Mardin, a prominent figure in political science and sociology in Turkey, known for his views emphasizing concepts such as religion, ideology, and culture in political science research. Utilizing an interpretivist approach and employing document analysis methodology, this study investigates the role and impact of the Ulema in the Tobacco Revolt within the framework outlined by Mardin, focusing on the function of religion as a soft ideology in Islamic societies and its influence on individual and societal identity construction. The objective of this study is to demonstrate that Mardin's conceptual framework constitutes one of the most functional models in the literature concerning the Tobacco Revolt, explaining the socio-political role and impact of the Ulema, thereby addressing a gap in the existing scholarship.

Anahtar Kelimeler

Tobacco Protests, Iran, Şerif Mardin, Religion, Soft Ideology

Kaynakça

• Abrahamian, E. (2008). A History of Modern İran. Cambridge University Press.
• Adamiyat, F. (1985). ایدىولوژی نهضت مشروطیت ایران (İran Meşrutiyet Hareketinin İdeolojisi) (2. bs). Entesharat-e Payam.
• Ajoudani, L. (2011). علما و انقلاب مشروطه ایران (Ulema ve İran Meşrutiyet Devrimi). Ketab-e Ame.
• Ajoudani, M. (2003). مشروطه ایرانی (İran Usulü Meşrutiyet) (8. bs). Ahteran.
• Algar, H. (1980). Religion and State in Iran 1785-1906 The Role of the Ulema in the Qajar Period. University of California Press.
• Algar, H. (2007). Religious Forces In Eighteenth- And Nineteenth Century Iran. İçinde Cambridge History of İran volume 7 (ss. 705-732). Cambridge University Press.
• Amanat, A. (2017). İran: A Modern History. Yale University Press.
• Amin-ol Dovle, M. A. H. (1991). خاطرات سیاسی امین الدوله (Emin-ol Dovle’nin Siyasi Hatıratı). Entesharat-e Amir Kabir.
• Arlı, A. (2008). Türkiye’de Sosyolojinin Eleştirel Kapasitesi: Şerif Mardin Üzerine. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 6(11), Article 11.
• Arlı, A. (2012). Weberci Bir Düşünürün Başlangıç Temrinleri: 1950’li Yıllarda Şerif Mardin. İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, 3(12), Article 12.
• Atılgan, G., & Aytekin, E. A. (2018). Siyaset Bilimi: Kavramlar, İdeolojiler, Disiplinler Arası İlişkiler. Yordam.
• Cole, J. (1985). Shi’i clerics in Iraq and Iran, 1722–1780: The Akhbari‐Usuli conflict reconsidered. Iranian Studies, 18(1), 3-34. http://dx.doi.org/10.1080/00210868508701645
• Demirel, T. (2019). Türk Siyasetini Anlamak: Yaklaşımlar Hakkında Bir deneme. Liberte.
• Erikson, E. H. (1987). Childhood and Society. Paladin Grafton Books.
• Feuvrier, J.-B. (2000). سه سال در دربار ایران (İran Sarayında Üç yıl) (A. E. Ashtiyani, Çev.). Donyaye Ketab.
• Giddens, A. (2012). Sosyoloji (C. Güzel, Çev.). Kırmızı Yayınları.
• Gleave, R. (2007). Scripturalist Islam: The History and Doctrines of the Akhbåri Shii School. Brill.
• Gleave, R. (2017). Muhammad Taqi al-Majlisi and Safavid Shi‘ism: Akhbarism and Anti sunni Polemic During the Reigns of Shah ‘Abbas the Great and Shah Safi. Iran Journal of the British Institute of Persian Studies, 55(1), 24-34. http://dx.doi.org/10.1080/05786967.2016.1277100
• Kasravi Tabrizi, A. (1984). تاریخ مشروطه ایران (İran Meşrutiyet Tarihi). Entesharat-e Amir Kabir.
• Keddie, N. R. (1969). The Roots of the Ulama’s Power in Modern Iran. Studia Islamica, 29, 31-53. JSTOR. https://doi.org/10.2307/1595086
• Keddie, N. R. (1972). The Economic History of Iran, 1800-1914, and Its Political Impact an Overview. Iranian Studies, 5(2/3), 58-78.
• Keddie, N. R. (2007). İran Under the Later Qajars. İçinde P. Avery, G. Hambly, & C. Melville (Ed.), Cambridge History of İran volume 7 (ss. 174-213). Cambridge University Press.
• Keddie, N. R. (2012). Religion and Rebellion in Iran Tobacco Protests of 1891-1892. Routledge.
• Kermani, N. E. (1979). تاریخ بیداری ایرانیان (İranlıların Uyanış Tarihi) (C. 1). Entesharat-e Nobahar.
• Lewisohn, L. (1998). An introduction to the history of modern Persian Sufism, Part I: The Ni’matullāhī order: Persecution, revival and schism. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 61(3), 437-464. https://doi.org/10.1017/S0041977X00019285
• Mardin, Ş. (2009a). Tanzimattan Sonra Aşırı Batılılaşma. İçinde Türk Modernleşmesi – Makaleler 4 (ss. 21-81). İletişim.
• Mardin, Ş. (2009b). Türkiye’de Muhalefet ve Kontrol. İçinde M. Özden (Çev.), Türk Modernleşmesi—Makaleler 4. İletişim.
• Mardin, Ş. (2010). İdeoloji Toplu Eserleri 3 (14. bs). İletişim.
• Mardin, Ş. (2017a). Din Sorunu Yeni Bir Düzeye Ulaşırken. İçinde Türkiye’de Din ve Siyaset – Makaleler 3 (ss. 237-242). İletişim.
• Mardin, Ş. (2017b). Modern Türkiye’de Din ve Siyaset. İçinde M. Erdoğan (Çev.), Türkiye’de Din ve Siyaset – Makaleler 3 (ss. 113-143). İletişim.
• Mardin, Ş. (2017c). Türk Devriminde İdeoloji ve Din. İçinde G. A. Tosun (Çev.), Türkiye’de Din ve Siyaset—Makaleler 3 (ss. 145-167). İletişim.
• Mardin, Ş. (2018). Din ve İdeoloji. İletişim.
• Moadel, M. (1986). The Shi’i Ulema and the State in Iran. Theory and Society, 15(4), 519-556.
• Momen, M. (2003). Usuli, Akhbari, Shaykhi, Babi: The tribulations of a Qazvin family. İranian Studies, 36(3), 317-337.
• Neuman, W. L. (2014). Toplumsal Araştırma Yöntemleri Nitel ve Nicel Yaklaşımlar: C. 1. Cilt (S. Özge, Çev.). Yayınodası.
• Öz, M. (2010). TDV İslam Ansiklopedisi. İçinde Şeyhiyye (C. 39, ss. 84-86). İslam Araştırmaları Merkezi.
• Paton to Kennedy (60/553). (1891, Ağustos 15). enclosed in F.O.
• Pezeshki, M., Hoseinzade, S. M. A., Hakiket, S. S., Farati, A., & Malakutiyan, M. (2000). انقلاب اسلامی و چرایی و چگونگی رخداد آن (İslam Devrimi, Nedenleri ve Nasıllığı). Maaref.
• Polak, J. E. (1982). سفرنامه پولاک: ایران و ایرانیان (Polak Seyahatnamesi: İran ve İranlılar (K. Cihandari, Çev.). Enteşarat-e Harezmi.
• Ridgeon, L. (2019). Ajam Sufis and Shi’i spirituality in 19th century Iran. İçinde D. Hermann & M. Terrier (Ed.), Shi’i Islam and Sufism: Classical Views and Modern Perspectives. Series: Shi’i heritage series (ss. 305-324). I.B. Tauris.
• Sardariniya, S. (1998). تبریز در نهضت تنباکو (Tütün İsyanı’nda Tebriz). Entesharat-e Ashina.
• Teymuri, İ. (1982). تحریم تنباکو یا اولین مقاومت منفی در ایران (Tütün Ambargosu ya da İran’da İlk Negatif Direniş). Ketabhaye Cibi.
• Weber, M. (1999). Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu (Z. Gürata, Çev.). Ayraç Yayınevi.