ANTALYA KALEİÇİ’NDEKİ AYA ALYPİOS ORTODOKS KİLİSESİ

Yıl 2024, Cilt: 3 Sayı: 2, 108 - 136, 31.12.2024

Şebnem Alp

Öz

Tarihi çevrenin ve yapıların korunması her şeyden önce bu değerlerinin bilinmesine bağlıdır. Burada yapıya ve tarihsel süreçteki gelişiminin detaylı envanterine ihtiyaç duyulmaktadır. Antalya İli, Muratpaşa İlçesi, Kaleiçi, Kılıçarslan Mahallesi, Yeni Kapı Sokak, 108 ada 9 parselde yer alan ve Karamanlıca kitabesine göre 1844 yılında tamamlandığı anlaşılan Aya Alypios Kilisesi (Yeni Kapı Rum Ortodoks Kilisesi), özgün kilise fonksiyonu ile kullanımı günümüze kadar ulaşmış örneklerden biridir.
Aya Alypios, Osmanlı döneminde Rumların yoğun olarak yaşadığı Cami-i Cedid mahallesinde, kiliselerin yoğunlukta olduğu bölgenin merkezinde yer almakta olup, yapı güneydoğu-kuzeybatı yönünde uzanan, yaklaşık olarak 14,90*8,45 mt boyutlarında, dikdörtgen planlı, tek neften oluşan, şapel olarak da tanımlanabilecek küçük bir kilisedir. Kaleiçi’nde 20.yy’dan önce yapılan ve kütlesi, gabarisi, plan şeması, malzeme ve süsleme özellikleriyle özgün niteliklerini korumuş, yapıldığı dönemin mimari özelliklerini günümüze en iyi şekilde ulaştırmış, özgün fonksiyonu ile kullanımına devam eden tek kilisedir.
Ayrıca, kiliseye adını veren Aziz Alypios, Erken Bizans Dönemi’nin, en önemli dört kanonik stylit azizinden birisi olup, Antalya ili kapsamında Aziz Alypios’a adanmış başka bir kilise bulunmamaktadır. Bu çalışmada, Aya Alypios Kilisesi’nin (Yeni Kapı Rum Ortodoks Kilisesi) mimari ve süsleme özellikleri ayrıntılı bir şekilde tanımlanarak; kilisenin, Kaleiçi’ndeki diğer kiliseler içerisindeki yeri ve öneminin değerlendirilmesi amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Yenikapı, Alypios, Stylit, Karamanlıca, Şapel, Kilise.

Aya Alypios Orthodox Church in Antalya Kaleiçi

Öz

Preservation of historic environment and structures overall, depends on knowledge on these values. Hereby, there is need to have a detailed envantory about these buildings and their eveolvement through the history. Aya Alypios Church (New Gate Greek Orthodox Church), located in Antalya Province, Muratpaşa District, Kaleiçi, Kılıçarslan Mahallesi, Yeni Kapı Sokak, 108 block 9 parcel and which is understood to have been completed in 1844 according to the Karamanlıca inscription, is one of the example of church arrived today with its original use and function.
Aya Alypios Church is located in the centre of the quarter where Greeks lived mainly in the Ottoman Era. The building is a small church that can be defined as a chapel, extending in the southeast-northwest direction, measuring approximately 14.90 * 8,45 mt, rectangular in plan, consisting of a single nave. It is the only church built before the 20th century in Kaleiçi, which has preserved its original characteristics with its mass, gable, plan scheme, material and ornamental features, has brought the architectural features of the time of built to the present day in a good condition with its original function.
In addition, St. Alypios, after whom the church is named, is one of the four most important canonical stylith saints of the Early Byzantine Period, and there is no other church dedicated to St. Alypios in the province of Antalya. In this study, the architectural and ornamental features of the Aya Alypios Church (Yenikapı Greek Orthodox Church) were defined in detail and its importance among other churches in Kaleiçi were evaluated

Anahtar Kelimeler

Yenikapı, Alypios, Stylit, Karamanlıca, Chapel, Church.

Kaynakça

• AKMED, 2024.“Aziz Alypios Kilisesi (Yenikapı Rum Kilisesi; Küçük Rum Kilisesi)” https://akmed.ku.edu.tr/inventory/aziz-alypios-kilisesi-yenikapi-rum-kilisesi.(Erişim tarihi: 21.06.2024).
• AKVKBKM, 1990. Aya Alypios Kilisesi avlu giriş fotoğrafı. Antalya Kültür Varlıkları Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü Arşivi, Antalya.
• AKVKBKM, 2018. “Antalya Kaleiçi Revize Koruma Amaçlı İmar Planı”, Antalya Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü Arşivi, Antalya.
• Aleksanrdu, E., 1996. 19.yy'da "İstanbul Rum Ortodoks Kiliseleri". İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Anabilim Dalı, İstanbul, Türkiye.
• Alp, Ş., 2005. "Hıdırlık Kulesi Antalya'da bir anıt mezar arkeolojisi, rölöve-restitüsyon- restorasyon projeleri". Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji Anabilim Dalı, Antalya, Türkiye.
• AMM, 1955. Alaaddin Cami Eski Eser Fişi, Antalya Müze Müdürlüğü Arşivi, Antalya.
• Armağan, A. L., 2005. XVI. Yüzyılda Antalya. Tarih Araştırmaları Dergisi, 24 (38), 93-111.
• Aslanapa, O., 1989. Türk Sanatı. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Aykanat Çam, İ., 2003. "A life on top: survey of stylitesaints". Bilkent Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, Türkiye.
• Ballance, M.H., 2021. Cuma’ninCami'i at Antalya: A ByzantineChurch. JSTOR: https://www.jstor.org/stable/40310533 (Erişim tarihi: 20.03.2021)
• Bean, G. E., 1999. Eskiçağda Güney Kıyıları. İstanbul: Arıon Yayınevi.
• BOA, 2021a. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yer Bilgisi: 40- 33 Kurum: İ. AZN., Belge tarihi:H-17-08-1318 (Erişim tarihi:21.02.2021).
• BOA, 2021b. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yer Bilgisi: 9- 32- 1 Kurum: Nafia Vekaleti., Belge tarihi: 17.04.1892 (Erişim tarihi:21.02.2021).
• Budak, M.A., 2016. İbn Battuta ve El-Ömeri’nin Anlatımıyla Geç Orta Çağ’da Antalya ile Alanya. CedrusTheJournal of MCRI, 353-372.
• Çelikbaş, E., 2021. Hadrianoupolis Kilise C Mozaikleri Konusunda Bir Ön Değerlendirme. Uluslararası Geçmişten Günümüze Karabük ve Çevresinde Dini, İlmi ve Kültürel Hayat Sempozyumu (s. 290-295). Çimrin, H., 2012. Bir Zamanlar Antalya Tarih, Gözlem ve Anılar Cilt: I-II. Antalya: Antalya Ticaret ve Sanayi Odası Kültür Yayınları.
• Danieloğlu, D.E., 2010. 1850 Yılında Yapılan Bir Pamphylia Seyahati. Antalya: Vehbi Koç Vakfı.
• Dayar, E., 2020. Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Dönemlerinde Antalya Kaleiçi ve Çevresi, ETU JFA, 2020/2 (37:2), s. 59-84
• Dinç, G., 2017. Tanzimat Dönemi Cizye Defterlerine Göre Antalya Gayrimüslimleri. MediterraneanJournal of Humanities, 159-181.
• Dinç, G., 2018. Antalya Kitabı1 Selçukludan Cumhuriyete Sosyal Bilimlerde Antalya. 1895 Büyük Antalya Yangını (Harik-i Kebir) ve Sonuçları (s. 243-260). Antalya: Palet.
• Dinç, G., 2020. XIX. Yüzyıl Antalya’sında Yeni Bir Mahallenin Doğuşu: Rağbetiye Mahallesi. Antalya Kitabı 3 (s. 99). Konya: Palet Yayınları.
• Durukan, A., 1987. Alaeddin Keykubat Döneminde Antalya. Antalya 2. Selçuklu Eserleri Semineri (s. 26-30). Antalya.
• Eichner, I., 2018. DasBischofsviertelVonHadrianoupolis –StandortFürEinMartyrionDesHeiligenAlypios? Monographien RGZM 150.
• Ekin, C., 2019. Karamanlıca (Grek Harfli Türkçe) Kitâbeli Kiliseler. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Bölümü, Ankara, Türkiye.
• Erten, S.F., 1997. Antalya Livası Tarihi. Antalya: Altın Portakal Kültür ve Sanat Vakfı Yayınları.
• Eyice, S., 2021. Korkut Camii. islamansiklopedisi
• Gül, M., 2021. 131 ada 1 parselde yer Aya Nikola Kilisesinin 1951 tarihli Şelale Gazetesindeki satılık ilanı fotoğrafı, Melike Gül arşivi, 2021.
• Gür, D., Yılmaz, S., 2021. Batı Karadeniz’de Saygı Gören Bazı Azizler “Karadeniz Ereğlisi, Filyos, Safranbolu, Amasra, Bartın, Sinop” ortacag.sakarya.edu.tr (Erişim tarihi: 10.04.2021)
• Heinz, G., 2020. “O Şimdi Bir Cami; Panhagia, Antalya Kesik Minare”. Amisos 5, s. 9 (Aralık 2020): 324-42. https://doi.org/10.48122/amisos.771551.
• Helvacı, F., 2013. Anadolu’da Erken Dönem Bizans Mimarisi. Aksaray Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Orta Çağ Tarihi Anabilim Dalı, Aksaray, Türkiye.
• Karaca, B., 2019. Tekeoğulları Beyliği’nden Osmanlı Devleti’ne İntikal Eden Vakıflar. Antalya Kitabı Antalya'da Türk-İslam Medeniyenin İzleri 2 (s. 297-323).
• Kaya, İ., 2021. Münzevi Yaşam Fikrinin Bizans Tasvirlerindeki Yansımaları: Sütun Üzerinde Yaşayan Aziz. https:// www.gecekitapligi.com (Erişim tarihi: 21.03.2021)
• Kechriotis, V., 2010. 1911 Rum Cemaati Nizamnamesi 20. Yüzyılın Başında Antalya’daki Rumlar. Toplumsal Tarih, 42-51.
• Krüger, G., 2021. A Decade of Research in EarlyChristianLiterature, 1921-1930. JSTOR: https://www.jstor.org/stable/1508217 (Erişim tarihi:17.02.2021)
• Kuper, C., 2021. The Life of AlypiustheStylite (BHG 65), translationwithnotes. https://www.academia.edu (Erişim tarihi:19.02.2021)
• Kurtaran, U., 2011. Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet Sistemi. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü Dergisi, 1(8), 57-71.
• Lanckoronski, K.G., 2004. Pamphylia ve Kentleri I. Cilt Pamphylia. İstanbul: Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Çeviri Dizisi 2.
• Mango, C., 2006. Bizans Mimarlığı. Ankara: Özel Basım.
• Mimiroğlu, İ.M., 2019. Datça Hızırşah Kilisesi. İSTEM, 149-165.
• Muratpaşa Belediyesi, 1997. Antalya’nın 1920’de G. Scarpa ve ekibi tarafından hazırlanan imar planı, Muratpaşa Belediye Başkanlığı Arşivi, Antalya.
• Ousterhout, R., 2016. Bizans'ın Yapı Ustaları. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• Pechlivanidis, G.P., 1989. Attaleia KaiAttaleiotes. Atina /Yunanistan: VasilissisSophias.
• Pekak, S., 2021. Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Gayrımüslim Vatandaşların İmar Faaliyetleri ve Mustafapaşa https://bilig.yesevi.edu.tr/yonetim (Erişim tarihi:30.01.2021).
• Pisidia, 2024. “Antalya’da Aziz Alypios Kilisesi” https://pisidia.church/tr/st-alypios-church-tr (Erişim tarihi:21.06.2024).
• Saradi-Mendelovici, Dumbarton Oaks Papers, 1990, Vol. 44 (1990), pp. 47-61. JSTOR: https://www.jstor.org/ (Erişim tarihi:14.02.2021).
• Sönmez, C., 2012. Antalya Mutasarrıfları, Valileri. İstanbul: Mimarlık Vakfı İktisadi İşletmesi Yayınları.
• Söyler, O., 2021. Bizansın Çileci Azizleri Stylitesler. ttps://www.akademiktarihtr.com/bizansincileciazizleri/ (Erişim tarihi:1.3.2021).
• Tay, E., 2022a. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Antalya Sancağında İmar Hareketleri (1839-1923). Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Antalya, Türkiye.
• Tay, E., 2022b. Tanzimat Sonrası Antalya Sancağında Kilise İnşaları. Erciyes Akademi, 2022, 36(2), 781-809. https://dergipark.org.tr/ (Erişim tarihi: 22.04.2024).
• Tızlak, F., 2019. Antalya’nın Anadolu Selçukluları Tarafından Fethi Edilmesi. Antalya Kitabı Antalya'da Türk-İslam Medeniyetinin İzleri 2 (s. 19-34), Antalya.
• Tuncer, A.S., Fural, M., 2019. Antalya Kent Merkezinde Türk‐İslam Medeniyeti İzlerinin Korunmasında Akıllı Kent Uygulamalarının Yeri ve Önemi. Antalya Kitabı Antalya'da Türk-İslam Medeniyenin İzleri 2 (s. 284), Antalya.
• Tunç, S., 2018. XIX. Yüzyılın Sonlarında Bir Fransız Seyyahın Antalya Notları. Antalya Kitabı1 Selçukludan Cumhuriyete Sosyal Bilimlerde Antalya (s. 183-195). Antalya.
• Türkkan, A., 2010. Tanzimat'tan Sonra Osmanlı Devleti'nde Tanassur Olayları ve Akdağmadeni’ndeki Gizli Hristiyan İstavriler. Türk-İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, 141-174.
• Ünal, C., Çakmakçı, Z., 2020. Haluk Perk Müzesi’nden Örnekler Eşliğinde Bizans İmparatorluğu Döneminde İnanç, Münzevi Yaşam, Hac ve Hacılık Kavramları. Art Sanat, 495-531.
• Üreğen, N., 2006. Aya Alypios Kilisesi zemin ve galeri kat planları ile detay paftası, Mimar Nejat Üreğen çizimleri, Antalya.
• Üreğen, N., 2021. 131 ada 1 parselde yer Aya Nikola Kilisesi’nin 1953 tarihli ölçü krokisi, Nejat Üreğen arşivi, 2021. Varkıvanç, B., 2010. Selçuklu Öncesi Dönemi Antalya’sı ve Kaleiçi. Dünden Bugüne Antalya I. Cilt (s. 96-102).
• Yılmaz, L., 2002. Antalya (16. Yüzyılın Sonuna Kadar). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Yirşen, Ş., 2021. The Construction Process of a School: The Antalya Kaleiçi Orthodox Christian Girls’ School (Dumlupınar Secondary School) in Ottoman Archival Documents, Adalya, 395-415.