İnönü Muharebeleri Sırasında Hilal-i Ahmer ve Yunan Salib-i Ahmer Cemiyetlerinin Çalışmalarının Analitik Bir Yaklaşımla Ele Alınması

Yıl 2021, Cilt: 21 Sayı: Özel Sayı, 59 - 86, 01.04.2021

Fahri Özteke

https://doi.org/10.18037/ausbd.907729

Öz

Son yıllarda Millî Mücadele (1918-1923) üzerine yapılmış çalışmalarda belirgin bir artış olsa da böylesi kritik bir savaşta, sağlık hizmetlerinin hangi koşullarda yürütüldüğüyle ilgili araştırmaların henüz yeterli olduğunu söylemek mümkün değildir. Bu çalışmada milli güçler, Batı Anadolu’daki işgaller ve İnönü Muharebeleri sırasında düşman kuvvetleriyle çarpışırken nasıl bir sağlık organizasyonu meydana getirildiği ele alınmıştır. Söz konusu organizasyonda, Hilal-i Ahmer Cemiyetinin konumu somut verilere dayandırılarak irdelenmiştir. Bugün Türk Kızılayı olarak bilinen cemiyetin, uluslararası savaş hukuku ve insani ölçütleri referans kabul ederek hem Türkler hem de Yunanlılara ulaştırdığı hizmetler hakkında bilgi verilmiştir. Sağlıkla birlikte başka alanlarda da önemli işlevler yerine getirdiği orijinal kaynaklar bazında göz önüne serilmiştir. Türk tarafındaki bu gelişmelere karşılık, Yunan Salib-i Ahmer Cemiyetinin nasıl bir pozisyon takındığı kritize edilmiştir. Bu kapsamda cemiyetin bazı zamanlar tıbbi misyonerlik çalışmaları yürüttüğü bazı zamanlar da taraflar arasındaki gerilimi tırmandıracak etkinliklerde bulunduğu belirtilmiştir. Bizans ve Pontus Rum İmparatorluklarını yeniden kurma düşüncesine hizmet edip açtığı hastaneleri silah deposuna çeviren Salib-i Ahmerin, Anadolu’daki görünümünün bir sağlık kuruluşu olmaktan çok daha öteye geçtiği tezi desteklenmiştir. Siyasi ve askeri olaylardaki rollerinin yanı sıra her iki cemiyetin oluşturduğu sosyolojik imgenin değerlendirilmesi yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Sosyal Dayanışma, Sağlık Hizmetleri, Silah Nakli, Megali İdea, Millî Mücadele ve Cumhuriyet Tarihi

Kaynakça

• Adıvar, H. (2019). Türk’ün ateşle imtihanı: İstiklal Savaşı hatıraları. İstanbul: Can Yayınları.
• Akandere, O. (2000). 1923 yılı ortalarında uluslararası Kızılhaç komitesince görevlendirilen heyetin Anadolu’daki teftiş gezileri ve hazırladıkları rapor. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 18(53), 443-469. Erişim adresi: https://www.atam.gov.tr/wp-content/uploads/Osman-AKANDERE-1923-Y%c4%b1l%c4%b1-Ortalar%c4%b1nda-Uluslar-Aras%c4%b1 K%c4%b1z%c4%b1lha%c3%a7-Komitesince-G%c3%b6revlendirilen-Heyetin-Anadoludaki-Tefti%c5%9f-Gezileri-ve.pdf
• Akduran, R. (1999). Türkiye Cumhuriyeti'nin 75.yılında Türkiye'de sağlık politikaları. Türkiye Cumhuriyeti'nin 75. yılında bilim “bilanço 1923-1998” ulusal toplantısı (s. 47-60) içinde. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• Akgün, S. K. (2012). Cumhuriyet duyurulurken geride bırakılamayan bir kurum: Hilal-i Ahmer cemiyeti. ODTÜ Gelişme Dergisi, (39), 111-136. Erişim adresi: http://www.ajindex.com/dosyalar/makale/acarindex-1423909927.pdf
• Akgün, S. K. ve Uluğtekin, M. (2001). Hilal-i Ahmer’den Kızılay’a. Ankara: Kızılay Yayınları.
• Akşam Gazetesi (4 Nisan 1337). Drahmin baş aşağı. S. 763, s. 1.
• Akşin, S. (2017). İç savaş ve Sevr'de ölüm. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Altay, F. (2008). 10 Yıl savaş ve sonrası 1912-1922. İstanbul: Eylem Yayınları.
• Anadolu’da Yeni Gün Gazetesi (3 Nisan 1337). Eskişehir darü’l-tedavisinin hekimleri, S. 470, s. 1.
• Anameriç, H. (2010). Türk Kızılayı’nın (Osmanlı Hilal-i Ahmer cemiyeti) savaş esirlerine kitap ve kütüphane hizmetleri (1912-1922). Erdem, (58), 20-43. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/669967
• Ankara Üniversitesi. (Der: Nimet Arsan). (1964). Atatürk'ün tamim, telgraf ve beyannameleri. Cilt 4, Ankara.
• Ankara Üniversitesi. (1989). Atatürk’ün söylev ve demeçleri. Cilt 2, Ankara.
• Arı, K. (2014). Büyük mübadele Türkiye’ye zorunlu göç 1923-1925. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Arslan, N. O. (2010). Hilal-i Ahmer cemiyeti’nin çalışmalarından bazı kesitler. Atatürk Dergisi, 4(2), 219-236. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/atauniad/issue/2362/30290
• Atatürk, M.K. (2011). Nutuk. (Yay. haz. Şefik Memiş ve İsmail Şen). İstanbul: Tıpkıbasım-Çevrimyazı.
• Atase, İst. H. Kls. Kls. No: 694, 7901, 75. 8, s. 1. Atase, İst. H. Kls. Kls. No: 1389, 173, 13-8, s. 1. Atase, İst. H. Kls. No: 84, 36-1, s. 1. Atase, İst. H. Kls. Kls. No: K:1083, G:10, B:10-1, s. 1-3.
• Bayar, C. (1997). Bende yazdım. İstanbul: Sabah Kitapları Yayınları, Cilt 2, 5.
• Bele, T. (2010). Halide Edip Adıvar’ın hayatı. İstanbul: Siyah Beyaz Yayınları.
• Çağbayır, Y. (2009). Bayrak mücadelemiz ve İstiklal Marşı. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Çapa, M. (1990). Millî Mücadele yıllarında Anadolu’daki Yunan savaş esirlerini ziyaret eden uluslararası ilk Kızılhaç heyeti. Atatürk Yolu Dergisi, 2(6), 281-294. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/ankuayd/issue/1875/22761
• Çapa, M. (2006). Millî Mücadele’de Eskişehir Kızılay (Hilal-i Ahmer) hastanesi ve Yunan işgali. Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi, (8), 1-37. Erişim adresi: http://cv.ankara.edu.tr/kisi.php?id=[e-mail]&deger=1
• Çapa, M. (2010). Kızılay (Hilal-i Ahmer) cemiyeti (1914-1925). Ankara: Türkiye Kızılay Derneği Yayınları.
• Çapa, M. (2015). Millî Mücadelede döneminde İzmir ve çevresinde Kızılay (Hilal-i Ahmer)’in faaliyetleri. Kurtuluş ve kuruluşu sembol kenti İzmir sempozyumu 2012 (s. 53-68) içinde. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Dabca, 3.3.1920, 272-0-0-14/ 73-23-15, s. 1, 2. Dabca, 27.7.1920, 30-18-1-1/ 1-6-18, s.1 (EK-2’ye bkz).
• Dabca, 15.11.1920, 30-18-1-1/1-19-7, s. 1 (EK-3’e bkz). Dabca, 29.6.1921, 30-18-1-1/ 3-27-11, s.1 (EK-1’e bkz).
• Dabca, 2.11.1921, 30-18-1-1/3-35-3, 51-6, s. 1 (EK-6’ya bkz). Dabca, 8.11.1921, 30-18-1-1/4-36-14, 438-3, s. 1 (EK-5’e bkz).
• Dabca, 28.6.1922, 30-18-1-1/5-19-4, 239-7, s. 1 (EK-4’e bkz). Daboa, 27.11.1912, HR.TO.. , 543-21, s. 1, 2.
• Daboa, 29,11,1919, HR.SYS. 2714-16, s. 1. Daboa, 5.4.1921, HR. SYS. , 2702-3, s. 1, 2, 21.
• Daboa, H.19.9.1337, 00053.1.00069.001, s.5. Daboa, 24.11.1337, DH.EUM.ECB. , 37-10, s. 2, 65.
• Daboa, 18.12.1337, DH.KMS. , 55-7, s. 4 (EK-7’ye bkz). Daboa, 30.12.1921. H.R.İ.M.. , 59-26, s. 1.
• Daboa, 27.2.1922, HR.SFR.04.. , 926-20, s. 1-3. Daboa, 26.9.1338, DH.İ.UM. , 11-6, s. 1-4.
• Daboa, 6.12.1338, DH.İ.UM. 20-14, s. 3 (EK-8’e bkz). Daboa, 22.11.1339, DH.KMS. , 60-55, s. 3. Daboa, 15.5.1340, DH.SN.. , THR. /89-43, s. 1.
• Dirican, M. R. (1970). Türkiye’de sağlık hizmetlerinin örgütlenmesinin kısa tarihçesi. Atatürk Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıp Bülteni, 2(7), 184-193. Erişim adresi: https://www.eajm.org/content/files/sayilar/36/buyuk/3.pdf
• Doğanay, R. (2000). Millî Mücadele’de Türk-İngiliz esir değişimi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10(1), 69-78. Erişim adresi: http://web.firat.edu.tr/sosyalbil/dergi/arsiv/cilt10/sayi1/069-078.pdf
• Erdeha, K. (1975). Millî Mücadelede vilayetler ve valiler. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Erdoğan, R.T. (2019). Yeni Türkiye vizyonu ezberleri bozarken-4. Ankara: Cumhurbaşkanlığı Yayınları.
• Gaulis, B. G. (1981). Kurtuluş Savaşı sırasında Türk milliyetçiliği. (Çev. C. Yazansoy). İstanbul: Rado Yayınları.
• Genelkurmay Başkanlığı. (1995). Türk İstiklal harbi batı cephesi. Ankara, Cilt 2, Kitap: 3.
• Genelkurmay Başkanlığı. (2000). İnönü muharebeleri: Harp tarihi broşürü. Ankara.
• Güler, A. (1999). Dünden bugüne Yunan-Rum terörü. Ankara: Ocak Yayınları.
• G. A. (2009). Millî Mücadele Dönemi’nde Hindistan Müslümanları ile Ankara hükümetleri arasındaki münasebetler (1918–1924) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Balıkesir.
• Güneş, İ. ve Yakut, K. (2007). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Eskişehir (1840-1923). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Hacıfettahoğlu, İ. (2009). Millî Mücadele’de Hilal-i Ahmer Türkiye Büyük Millet Meclisinin teşkilinden Sakarya zaferine kadar Hilâl-i Ahmer cemiyeti icraat raporu 23 Nisan 1920 - 23 Eylül 1921. Ankara: Türkiye Kızılay Derneği Yayınları.
• Hâkimiyeti Millîye Gazetesi (10 Nisan 1337). Hilal-i Ahmer’in Ankara’daki darü’l-tedavi şubesi. S. 151, s. 2.
• Hatipoğlu, M.M. (1988). Yunanistan’daki gelişmelerin ışığında Türk-Yunan ilişkilerinin 100 yılı (1821-1922). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Hatunoğlu, N. (2011). Türkistan’da son Türk devleti Buhara emirliği ve Âlim Han. İstanbul: Ötüken Neşriyat. https://www.tika.gov.tr/tr/haber/ozbekistandan_gelen_bir_haber-2465 (Erişim Tarihi: 21.12.2020).
• Ka, 7.2.1922, Kutu: 529, No: 330, s. 1, 2. Ka, 24.2.1338, Kutu: 1223, No: 270, s. 1, 2.
• Ka, 8.3.1922, Kutu: 559, No: 277, s. 1. Ka, 1923 (tarih tam olarak belli değil), Kutu: 1297, No: 2020, s. 1.
• Karabulut, U. (2007). Cumhuriyet’in ilk yıllarında sağlık hizmetlerine toplu bir bakış; Dr. Refik Saydam’ın sağlık bakanlığı ve hizmetleri (1925-1937). Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 6(15), 151-160. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/cttad/issue/25238/266821
• Karadağ, R. (2005). Şark meselesi. İstanbul: Emre Yayınları.
• Keskin, M. (1991). Hindistan Müslümanlarının Millî Mücadele Türkiye’ye yardımları (1919-1923). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Matbaası.
• Khan, A. A. (1993). Hint Müslümanlarının Türk kurtuluş hareketine mali yardımı 1919-1923. Tarih İncelemeleri Dergisi, (8), 203-217. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/egetid/issue/5035/68579
• Kocatürk, U. (1998). Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti tarihi kronolojisi (1918-1938). Ankara: TTK Yayınları.
• Koçar, Ç. (1994). Çukurova’nın kurtuluşuna iştirak eden Türkistanlılar. XI. Türk tarih kongresi 5-9 Eylül 1990 (s. 2377-2383) içinde.
• Korkut, H. (2013). Anadolu’da harp yılları, Hilal-i Ahmer mecmuası ve dönemin toplumsal sorunları. Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, 2(3), 90-99. Erişim adresi: http://kutaksam.karabuk.edu.tr/index.php/ilk/article/view/244
• Köstüklü, N. (2008). Millî Mücadele’de Akşehir. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 24(71), 299-318. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/aamd/issue/44088/543242
• Köylü, M. (2015). Yunan siyasi tarihinde siyasal çalkantıların (1909-1922) İstiklal Harbine etkisi. Toros Üniversitesi İktisadi, İdari, Sosyal Bilimler Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2(4), 31-56. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/iisbf/issue/27277/287160
• Kılıç, D. (2008). Tarihten günümüze İstanbul Ermeni patrikhanesi. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Kutay, C. (1979). Türk Millî Mücadelesinde Amerika. İstanbul: Boğaziçi Basım ve Yayınevi.
• May, H.M. (2009). Türk Kurtuluş Savaşının finansmanı. Mevzuat Dergisi, (133). Erişim adresi: www.mevzuatdergisi.com
• Müderrisoğlu, A. (2013). Kurtuluş Savaşının mali kaynakları. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları. Osmanlı/Türkiye Hilal-i Ahmer Mecmuası (1337).
• Öke, M. K. (1988). Güney Asya Müslümanları'nın istiklâl davası ve Türk Millî Mücadelesi "hilâfet hareketi" (1919-1924). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Özakman, T. (2007). Şu çılgın Türkler. İstanbul: Bilgi Yayınevi.
• Özcan, L. (2011). Türk Kızılay müessesesinin Cenevre Sözleşmelerini gaye olarak kabul etmiş olması ve milletlerarası Kızılhaç doktrini (prensipler). İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 32(2-4), 693-714. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/iuhfm/issue/9099/113720
• Özkan, K. (2016). Millî Mücadele dönemi Türkiye-ABD ilişkileri. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Özoran, B. R. (1970). Anadolu Kurtuluş Savaşı yıllarında Kıbrıs’ta Türk basını. VII. tarih kongresi (s. 910-951) içinde. Ankara: TTK Yayınevi.
• Safi, P. (2009). Kurtuluş ve aydınlanma: Eskişehir arşiv belgeleriyle. Ankara: Anadolu Üniversitesi Yayını.
• Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı. (1973). Sağlık hizmetlerinde 50 yıl. Ankara.
• Sarıhan, Z. (1993). Kurtuluş Savaşı günlüğü. Ankara: TTK Yayınevi, Cilt 1, 3, 4.
• Sekiki, A. (2019). Yunan Salib-i Ahmer cemiyeti’nin Trakya’daki faaliyetleri. ÇKÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10(2), 20-36. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/jiss/issue/50416/558667
• Selek, S. (2006). İsmet İnönü / hatıralar. İstanbul: Bilgi Yayınevi.
• Selışık, S. (2006). Türk İstiklâl Savaşı'nda Birinci İnönü Muharebesi. Ankara: Genelkurmay Basımevi.
• Sofuoğlu, A. (1994). Anadolu üzerindeki Yunan hedefleri ve Mütareke dönemi Fener Rum Patrikhanesi’nin faaliyetleri. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 10(28), 211-256. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/aamd/issue/55355/759334
• Sofuoğlu, A. ve Yıldırım, S. (2018). Arşiv vesikalarına Göre 1921 Londra Konferansı tutanaklar-belgeler. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayını.
• Soysal, İ. (2000). Türkiye’nin siyasal andlaşmaları (1920-1945). Ankara: TTK Yayınevi, Cilt 1.
• Taşkın, F. (2017). Diyarbakır’da bir misyoner hastanesi: Diyarbakır Amerikan hastanesi (1908-1915). Journal of History and Future, 3(3), 110-122. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/jhf/issue/32767/350134
• T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. (2007). Osmanlı belgelerinde Millî Mücadele ve Mustafa Kemal Atatürk. Ankara.
• Tepekaya, M. ve Kaplan, L. (2003). Hilal-i Ahmer hanımlar merkezinin kuruluşu ve faaliyetleri. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (10), 147-202. Erişim adresi: http://dergisosyalbil.selcuk.edu.tr/susbed/article/view/760
• Tercümân-ı Hakîkat Gazetesi (6 Temmuz 1337). Fedakâr hanımlar. S. 14463, s. 1.
• Tevhîd-i Efkâr Gazetesi (5 Haziran 1337). Alay müftüsü: Hilâl-i Ahmer’e zekat vermek caizdir. S. 3, s.2.
• Turan, M. (1996). İzmir’in işgali üzerine. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 12(36), 739-753. Erişim adresi: https://www.atam.gov.tr/wp-content/uploads/Mustafa-TURAN-%c4%b0zmirin-%c4%b0%c5%9fgali-%c3%9czerine.pdf
• Turan, M. (2006). Yunan mezalimi: İzmir, Aydın, Manisa, Denizli 1919-1923. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayını.
• Türk Kızılay Derneği (1950). Türkiye Kızılay Derneği 73 yıllık hayatı 1877-1949. Ankara.
• Türkmen, Z. (2016). Devlet merkezine gönderilen raporlara göre Batı Anadolu’da Yunan mezalimi. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Uluğtekin, M. ve Uluğtekin, M. G. (2013). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Hilal-i Ahmer icraat raporları 1914–1928. Ankara: Türk Kızılayı Yayını.
• Ural, S. (2004). Amerikan Yakın Doğu yardım cemiyeti’nin (Şark-i Karib muavenet cemiyeti) çalışmaları. Selçuk Üniversitesi Ata Dergisi, (12), 135-147. Erişim adresi: https://www.academia.edu/40011753/Amerikan_Yak%C4%B1ndo%C4%9Fu_Yard%C4%B1m_Cemiyetinin_%C5%9Eark_i_Karib_Muavenet_Cemiyeti_%C3%87al%C4%B1%C5%9Fmalar
• Ülman, Y.I. (2005). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçiş sürecinde bir aydının portresi (1861-1940) Dr. Besim Ömer Akalın. Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları Dergisi, 5(11), 435-464. Erişim adresi: https://www.researchgate.net/publication/269221568_Osmanlidan_Cumhuriyete_Gecis_Doneminde_bir_aydinin_portresi_The_portrait_of_an_elite_during_the_transformation_from_the_Ottoman_Empire_to_the_Turkish_Republic_Besim_Omer_Akalin_1861-1940
• Yakut, K. (2015). Modern Eskişehir’in doğuşu. Ankara: Kebikeç Yayınları.