Urfa ve Birecik’te Zulmün Öznesinde İki İsim Rakka Beylerbeyleri Dilaverler

Yıl 2022, Cilt: 22 Sayı: 2, 589 - 610, 27.06.2022

Abdullah Ekinci Berna Torkak

https://doi.org/10.18037/ausbd.1136364

Cited By: 1

Öz

Bu çalışmada Rakka’nın eyalet statüsüne kavuşmasından sonra beylerbeyi olarak görev yapan Dilaverlerin kimliği ve yönetim pratikleri incelenmektedir. Eyaletin kontrol mekanizmasında önemli bir yere sahip olan Dilaverlerin, isimleri aynı olmasına rağmen her ikisi birbirinden farklı kişilerdi. Bunlardan biri “Koca” diğeri ise “Deli” olarak bilinmekte ve aralarında yirmi yıllık bir zaman farkı bulunmaktaydı. Ancak bu zaman farkı Dilaverlerin eyalet yönetimindeki zafiyetlerini değiştirmemişti. Bilhassa Urfa ve Birecik halkı üzerinde uygulamış oldukları zulümler ve keyfi davranışlar halkı bezdirme noktasına getirmişti. Halk bu noktada mahkemeye başvurmuş ve eyalet iktidarından şikâyetçi olmuştu. Halbuki eyalet iktidarı yönetme, yönetebilme ve yönlendirebilme yetisine sahip olması gerekmekteydi. Fakat ne Koca Dilaver ne de Deli Dilaver bunu başaramamıştı. Başarısızlığın gerisinde hem Rakka eyaletinin iktidarları hem de iktidarın gölgesinde çeşitli nedenler yer almaktaydı. İşte bu çalışma eyalet iktidarı ve iktidarın gölgesindeki nedenleri incelemek amacıyla ortaya çıkmıştır. Söz konusu çalışma ağırlıklı olarak Mühimme Defterleri ve Atik Şikâyet Defterleri’nden oluşmaktadır. Bunun yanı sıra vilayet salnameleri ile yazılı telif eserlerden istifade edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Rakka, Urfa, Beylerbeyi, İktidar, Eyalet, Dilaver, Zulüm

Kaynakça

• Abou-El-Haj, R. A. (2000). Modern devletin doğası. O. Özel ve C. Şahin (Çev.). Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Akgündüz, A. (1992). Osmanlı kanunnâmeleri ve hukûkî tahlilleri. Cilt 5. İstanbul: Fey Vakfı Yayınları.
• Akgündüz, A. (1994). Osmanlı kanunnâmeleri ve hukûkî tahlilleri. Cilt 7. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Aslantürk, Z. (1997). Nâima’ya göre XVII. yüzyıl Osmanlı toplum yapısı. İstanbul: Ayışığı Kitapları Yayınevi.
• Aykut, N. (1994). Dilâver Paşa. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi: Cilt 9, (s. 397) içinde. İstanbul: TDV Yayınları.
• Aynî Ali Efendi. (H. 1018). Kavânîn-i al-i osman der hülâsa-i mezâmin-i defter-i divan. Erişim adresi: https://acikerisim.tbmm.gov.tr/xmlui/handle/11543/1954. (Erişim tarihi: 13.01.2022)
• Barry, B. (2017). Sosyal adalet neden önemlidir. E. Kılıç (Çev.). İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• (BOA, A. DVNS. MHM. d: 86, s. 2, h.3) (BOA, A. DVNS. MHM. d: 86, s. 4, h. 6) (BOA, A. DVNS. MHM. d: 86, s. 26, h. 39) (BOA, A. DVNS. MHM. d: 91, s. 33, h. 102) (BOA, A. DVNS. MHM. d: 91, s. 41, h. 124) (BOA, A. DVNS. MHM. d: 91, s. 102, h. 320) (BOA, A. DVNS. MHM. d: 101, s.4, h.5)
• (BOA, A. DVNS. ŞKT. d: 6, s. 41, h. 173) (BOA, A. DVNS. ŞKT. d: 6, s. 47, h. 201) (BOA, A. DVNS. ŞKT. d: 6, s. 47, h. 202) (BOA, A. DVNS. ŞKT. d: 6, s. 47, h. 203) (BOA, A. DVNS. ŞKT. d: 6, s. 47, h. 204) (BOA, Kamil Kepeci Divan-ı Hümayun Ruus Kalemi (KK.d). 262, s. 123-125)
• Bayram, A. K. (2003). İktidar çözümlemelerinde bir mihenk: Michel Foucault. Bilgi Sosyal Bilimler Dergisi, 2, 33-46. Erişim Adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/bilgisosyal/issue/29113/311464.
• Bezer, G. Ö. (2007). Rakka. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi: Cilt 34, (s. 432-433) içinde. İstanbul: TDV Yayınları.
• Çadırcı, M. (1970). II. Mahmut döneminde mütesellimlik kurumu. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 28 (3-4), 287-296.
• Çadırcı, M. (2007). Osmanlı İmparatorluğunda eyalet ve sancaklarda meclislerin oluşturulması 1840-1864 Tanzimat sürecinde ülke yönetimi. Ankara: İmge Yayınevi.
• Çelikdemir, M. (2001). Osmanlı döneminde aşiretlerin Rakka’ya iskânı (1690-1840). (Yayımlanmamış doktora tezi). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
• Çelikdemir, M. (2018). Rakka iskânında Osmanlı Devleti’nin Ruha (Şanlıurfa) ve Harran’a yerleştirmek istediği aşiretler. R. Doğanay, A. Çelik ve F. Özçelik (Ed.). Rifat Özdemir’e armağan içinde (s. 243-251). İstanbul: Hiperlink Yayınları.
• Danişmend, İ. H. (1971). İzahlı Osmanlı tarihi kronolojisi (Cilt 2). İstanbul: Türkiye Yayınevi.
• Defterdar Sarı Mehmet Paşa. (1969). Devlet adamlarına öğütler. H. R. Uğural (Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Demirel, F. (2007). Osmanlı adliye teşkilatında yaşanan sorunların hapishanelere yansıması (1876-1909). N. Levy ve A. Toumarkine, (Der.). Osmanlı’da asayiş, suç ve ceza 18-20. yüzyıllar içinde (s. 190-199). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Devellioğlu, F. (1999). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• Ekinci, A. ve Paydaş, K. (2008). Taş devrinden Osmanlıya Urfa tarihi. Şanlıurfa: Şanlıurfa Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları. El-Belâzurî. (2002). Fütûhu’l-büldân. M. Fayda (Çev.). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Erdoğan, M. (2016). Fıkıh ve hukuk terimleri sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Eroğlu, C., Babuçoğlu, M., ve Özdil, O. (Ed.). (2012). Osmanlı vilayet salnamelerinde Basra. Ankara: Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi.
• Evliya Çelebi, (2006). Evliya Çelebi seyahatnâmesi. (Cilt 1, 2- Kitap 1, 2). S. A. Kahraman ve Y. Dağlı. (Haz.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Faroqhi, S. (2000). Osmanlı kültürü ve gündelik yaşam (Ortaçağdan yirminci yüzyıla). E. Kılıç (Çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Faroqhi, S. (2016). Devletle başa çıkmak (Osmanlı İmparatorluğu’nda siyasal çatışmalar ve suç 1550-1720). H. K. Bejsovec (Çev.). İstanbul: Alfa Yayınları.
• Faroqhi, S. (2018). Osmanlı şehirleri ve kırsal hayatı. E. S. Özcan (Çev.). Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Faroqhi, S. (2021). Osmanlı dünyasında üretmek, pazarlamak, yaşamak. G. Çağalı Güven ve Ö. Türesay (Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Findley, C. V. (2020). Kalemiyeden mülkiyeye: Osmanlı memurlarının toplumsal tarihi. G. Çağalı Güven (Çev.). İstanbul: Alfa Yayınları.
• Foucault, M. (2014). Özne ve iktidar. I. Ergüden ve O. Akınhay (Çev.). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Gör, E. (2010). Halep vilâyet sâlnâmelerine göre (1886-1908) Rakka. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Gaziantep.
• Gramsci, A. (2009). Hapishane defterleri. K. Somer (Çev.). Ankara: Aşina Kitaplar Teori Dizisi.
• Güngörürler, S. (2016). Diplomacy and political relations between the Ottoman Empire and Safavid Iran (1639-1722). (Yayımlanmamış doktora tezi). Georgetown University Faculty of the Graduate School of Arts and Sciences, Washington.
• Halaçoğlu, Y. (2014). XIV.-XVII. yüzyıllarda devlet teşkilâtı ve sosyal yapı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Holloway, J. (2015). İktidar olmadan dünyayı değiştirmek. P. Siral (Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Honigmann, E. (1964). Rakka. İslam Ansiklopedisi: Cilt 9, (s. 907-910) içinde. İstanbul: MEB Yayınları.
• İlhan, M. M. (2000). Amid (Diyarbakır). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İnalcık, H. (1995). Eyalet. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi: Cilt 11, (s. 548-550) içinde. İstanbul: TDV Yayınları.
• İnalcık, H. (1996). Filori. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi: Cilt 13, (s. 106-107)içinde. İstanbul: TDV Yayınları.
• İnalcık, H. (2017). Osmanlı’da devlet, hukuk ve adâlet. İstanbul: Kronik Yayınları.
• İpşirli, M. (1992). Beylerbeyi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi: Cilt 6, (s. 69-74) içinde. İstanbul: TDV Yayınları.
• İpşirli, M. (2016). Mısır eyaletinin teşkili döneminde iki beylerbeyi soruşturması. Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, 21, 13-36. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/maruhad/issue/27556/289413.
• Kırlı, C. (2015). Yolsuzluğun icadı 1840 ceza kanunu, iktidar ve bürokrasi. İstanbul: Verita Yayınları.
• Kinneir, J. M. (1813). A geographical memoir of the Persian Empire, accomnied by a map. London: J. Murray.
• Kütükoğlu, M. S. (1998). Osmanlı belgelerinin dili (Diplomatik). İstanbul: Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı.
• Marshall, G. (2020). Sosyoloji sözlüğü. O. Akınhay ve D. Kömürcü (Çev.). Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları.
• Mehmed Süreyya. (1996). Sicill-i osmanî (Cilt 2). S. A. Kahraman (Yay. haz.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Mumcu, A. (2007). Osmanlı hukukunda zulüm kavramı. Ankara: Phoenix Yayınları.
• Mumcu, A. (2020). Divan-ı hümayun. Ankara: Phoenix Yayınları.
• Naîmâ Mustafa Efendi. (1968). Naîmâ târihi (Cilt 3-6). Z. Danışman (Çev.). İstanbul: Zuhuri Danışman Yayınevi.
• Oğuz, M. ve Akgündüz, A. (1998). Hüccet. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi: Cilt 18, (s. 446-450) içinde. İstanbul: TDV Yayınları.
• Oktay, A. S. (2019). Kınalızâde Ali Efendi ve ahlâk-ı alâî. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Özkaya, Y. (1970). XVIII. yüzyılda mütesellimlik müessesi. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 28 (3-4), 369-390.
• Özkaya, Y. (2014). Osmanlı İmparatorluğu’nda âyânlık. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özsemerci, K. (2003). Türk kamu yönetiminde yolsuzluklar, nedenleri, zararları ve çözüm önerileri. Ankara: Sayıştay Yayın İşleri Müdürlüğü.
• Pamuk, Ş. (2000). Osmanlı İmparatorluğu’nda paranın tarihi. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Raymond, A. (1995). Osmanlı döneminde Arap kentleri. A. Berktay (Çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Salnâme-i vilayet-i Halep, H. (1299). Erişim adresi: http://ktp.isam.org.tr/pdfsal/D02458129900000012.pdf.
• Salnâme-i vilayet-i Halep, H. (1326). Erişim adresi: http://ktp.isam.org.tr/pdfsal/D02458132600000035.pdf.
• Sertoğlu, M. (1992). Sofyalı Ali Çavuş kanunnâmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Singer, A. (2008). Kadılar, kullar, kudüslü köylüler. S. Bulutsuz (Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Şemseddin Sami. (2004). Kâmûs-ı türkî. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Taburoğlu, Ö. (2021). Boşluk, aşırılık ve keyfîlik. Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Turan, A. N. (2012). XVI. yüzyılda Ruha (Urfa) sancağı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı tarihi (Cilt 2). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Üner, M. E. (2015). Osmanlı dönemi Rakka valileri. İstanbul: Yalın Yayıncılık.
• Vâiz. (2020). Osmanlı devlet nizamının tesisi er-risâletü’n-nizâmiyye fi’d-devleti’l-islâmiyye. Ö. Kavak (Çev.). İstanbul: Klasik Yayınları.
• Winter, S. H. (2009). The province of Raqqa under Ottoman rule 1535-1800: A preliminary study. Journal of Near Eastern Studies, 68, 253-267. Erişim adresi: https://www.jstor.org/stable/10.1086/649610?seq=1#metadata_info_tab_contents.
• Yaşa, F. (2020). Sazlıktan kadı mahkemesine bir serencam: köylülerin divane Hamza ile imtihanı. F. Yaşa (Der.). İmparatorluğun öteki yüzleri (Toplumsal hiyerarşi ve düzen karşısında sıradan hayatlar) içinde (s. 93-106). İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• Yıldız, H. D. (Ed.). (1992). Doğuştan günümüze büyük İslam tarihi (Cilt 2). İstanbul: Çağ Yayınları.
• Yılmazçelik, İ. (2000). Osmanlı hâkimiyeti sürecinde Diyarbakır eyaleti valileri (1516-1838). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10(1), 233-287. Erişim adresi: https://studylibtr.com/doc/761539/osmanl%C4%B1-hakimiyeti-s%C3%BCresince-diyarbak%C4%B1r-eyaleti.
• Yücel, Y. (1988). Osmanlı devlet teşkilâtına dair kaynaklar -kitâb-i müstetâb- kitabu mesâlihi’l müslimîn ve menâfi‘i’l-mü’minîn- hırzü’l-mülûk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.