İmparatorluk Devlet Yapısının Modernleşmesi Bağlamında Ahmet Rıza Bey ve Said Halim Paşa'nın Sundukları Öneriler

Yıl 2025, Cilt: 80 Sayı: 3, 519 - 543, 10.09.2025

Sacide Nur Akkaya

https://doi.org/10.33630/ausbf.1674384

Öz

Avrupa’da 16. yüzyılda gerçekleşen Reform hareketi sonrası, devlet yapısı tekrar ele alınmış ve 1648’de imzalanan Westphalia Antlaşması ile beraber, uluslararası siyasete yeni bir düzenin getirilmesi söz konusu olmuştur. 18. yüzyılda gerçekleşen Fransız devrimi ile, ulus ve vatandaşlık kavramınlarını içeren yeni bir devlet yapısı anlayışı, tüm Avrupa’da yükselişe geçmiştir. Uluslararası siyaseti derinden etkileyen ve birçok yeni terimi devletlerin gündemine sokan bu modernleşme sürecinin, Osmanlı Devleti’ne de yansımaları olmuş ve geleneksel bir yönetim yapısına sahip olan imparatorlukta, III. Selim döneminden itibaren Batı merkezli modernleşme faaliyetleri başlatılmıştır. Tanzimat Fermanı ile bir devlet politikası haline gelen Batılılaşma hareketi, devletin siyasi yapılanmasında önemli reformları beraberinde getirmiş ve yönetimde etkin olan devlet adamları, bu uluslararası siyasi modernizasyon sürecinin etkisi altında, Osmanlı devlet yapısı için modernleşme önerileri geliştirmişlerdir. Bu makalede, İmparatoruluğun son yıllarında devletin üst düzey kademelerinde rol almış olan, Pozitivizm ve İslamcılık gibi ideolojilerin etkisi altındaki iki siyaset ve fikir adamı, Ahmet Rıza Bey ve Said Halim Paşa’nın görüşleri, modern devleti ilgilendiren temel kavramlar ekseninde ele alınacak ve ortaya koydukları siyasi yapılanma tasavvurları karşılaştırmalı olarak incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Modern devlet , Siyasal reform , Osmanlı modernleşmesi , Osmanlı bürokratları , Batılılaşma

Proposals Offered By Ahmet Rıza Bey and Saıd Halim Pasha in the Context of Modernization of the Imperial State Structure

Öz

After the Reformation movement in Europe in the 16th century, the state structure was reconsidered and with the Treaty of Westphalia signed in 1648, a new order was brought to international politics. With the French Revolution (1789), a new understanding of state structure that included the concepts of nation and citizenship began to rise throughout Europe. This modernization process, which deeply affected international politics and introduced many new terms to the agenda of states, also had its reflections on the Ottoman Empire, and Western-centered modernization activities were initiated in the state, which had a traditional administrative structure, starting from the reign of Sultan Selim III (1789-1807). The Westernization movement, which became a state policy with the Tanzimat Edict (1839), brought about important reforms in the political structure of the Empire and the statesmen who were effective in the administration developed modernization proposals for the political structure of Ottoman Empire under the influence of this international political modernization process. In this article, the views of Ahmet Rıza Bey and Said Halim Pasha, two politicians and intellectuals who important duties in the senior levels of the state in the last years of the Empire and who were under the influence of ideologies such as Positivism and Islamism, will be discussed in terms of the basic concepts concerning the modern state, and the political structuring visions they put forward will be examined comparatively.

Anahtar Kelimeler

Modern state , Political reform , Ottoman modernization , Ottoman bureaucrats , Westernization

Kaynakça

• Ağaoğulları, M. A. (2006). Ulus-devlet ya da halkın egemenliği. İmge Publishing.
• Ağaoğulları, M. A. & Köker L. (2004). Kral-devlet ya da ölümlü tanrı. İmge Publishing.
• Ahmet Rıza. (1904). Vazife ve mesuliyet, birinci cüz: mukaddime, padişah, şehzadeler.
• Ahmet Rıza. (1982). Batının doğu politikasının ahlaken ifsadı. Z. Ebuzziya, trnsl. Üçdal Publication.
• Ahmet Rıza. (1988). Meclis-i mebusan ve ayan reisi Ahmed Rıza Bey'in anıları. B. Demirbaş, Prep. Arba Publication.
• Ahmet Rıza. (1990). La faillite morale de la politique occidentale en orient. Ministre de la Culture.
• Akkaya, S. N. (2024). Ottoman bureaucrats educated at the translation chamber and their effects on the state administration in modern Ottoman diplomacy. Novus orbis: Journal of Political Science and International Relations, 6 (1), 55-91.
• Berman, H. J. (1983). Law and revolution: the formation of the western legal tradition. Harvard University Press.
• Boucher D. & Kelly P. (2009). Political thinkers, from Socrates to the present (2nd ed.). Oxford University Press Inc.
• Bostan, M. H. (2008). Said Halim Paşa. Türkiye Religious Foundation Encyclopedia of Islam, 35, 557-60.
• Comte, A. (1855). Appel aux conservateurs. Victor Dalmont.
• Cumhuriyet, (1950, January 26). “Ahmet Rıza Bey’in Hatıraları”, n. 9146. Cumhuriyet, (1950, February 18), n. 9169.
• Ebüzziya, Z. (1989). Ahmed Rıza. Türkiye Religious Foundation Encyclopedia of Islam 2, 124-7.
• Edmondson, R. (1957). The young Turks: prelude to the revolution of 1908. Princeton University Press.
• Encyclopedia Britannica. (2024). State. Retrived August 7, 2024, from https://www.britannica.com/topic/state-sovereign-political-entity
• Feinstein, Y. Encyclopedia Britannica. (2024). Nation-state. Retrived August 7, 2024, from https://www.britannica.com/topic/nation-state
• Gökalp, Z. (1966). Türkçülüğün esasları, Varlık Publishing.
• Griffiths, M., O’Callaghan, T. & Roach, S. (2008). International relations: the key concepts (2nd ed.). Routledge.
• Hinsley, F. H. (1986). Sovereignty (2nd ed.). Cambridge University Press.
• Hobbes, T. (1968). Leviathan. Penguin.
• Işık, V. (2021). Said Halim Paşa, Bir ıslah düşünürünün hayatı, düşüncesi ve eserleri, Ketebe Publishing.
• Kabakçı, E. (2008). Pozitivizmin Türkiye’ye girişi ve Türk sosyolojisine etkisi, Journal of Turkish Studies Literature, 6 (11), 41-60.
• Kemal, N. (1327-1911). Usul-i meşveret hakkında mektuplar, makalat-ı siyasiyye ve edebiyye, Külliyat-ı Kemal, Selanik Printing House.
• Köprülü, O. F. (1996). Fuad Paşa, Keçecizade, Türkiye Religious Foundation Encyclopedia of Islam, 13, 202-5.
• Kuran, A.B. (1945). İnkılap tarihimiz ve jön Türkler, Tan Printing House.
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Devre: 1, İçtima Senesi: 1, 1 (5). (1908, December 26).
• Meşveret, (1895, December 1st). n. 1.
• Meşveret, (1896, January 26). n. 4.
• Meşveret, (1896, February 16). n. 6.
• Meşveret, (1896, May 23). n. 11.
• Meşveret, (1896, June 23). n. 13.
• Meşveret, (1896, July 23). n. 15.
• Meşveret, (1896, August 21). n. 17. Meşveret, (1896, September 8th). n. 18.
• Meşveret, (1896, September 20). n. 19.
• Meşveret, (1896, October 23). n. 23.
• Meşveret, (1896, January 15th). n. 29.
• Mustafa Şeref. (1914). Fukahaya göre hukuku amme. Islam Mecmuası. 3.
• Namık Kemal. (1872, November 4). “Terakki”, İbret, n. 45.
• Okay, O. (2003). Mehmed Akif Ersoy, Türkiye Religious Foundation Encyclopedia of Islam, 28, 432-9.
• Özcan, A. (1988). Hilafet. Türkiye Religious Foundation Encyclopedia of Islam, 17, 546-53.
• Parlatır, İ. (2004). Şinasi, Akçağ Publishing.
• Pierson, C. (2004). Modern state (2nd ed.). Routledge.
• Prime Ministry Ottoman Archives. Bab-ı Ali Evrak Odası, 715-53563. (1895).
• Prime Ministry Ottoman Archives, Bab-ı Ali Evrak Odası, 3920-293929. (1911).
• Prime Ministry Ottoman Archives, Bab-ı Ali Evrak Odası, 4138-310295. (1913).
• Prime Ministry Ottoman Archives, Hariciye Nezareti: Siyasi, 1859-1. (1908).
• Prime Ministry Ottoman Archives, Hariciye Nezareti: Londra Sefareti, 689-21. (1913).
• Prime Ministry Ottoman Archives, Hariciye Nezareti: Paris Sefareti, 878-60. (1914).
• Prime Ministry Ottoman Archives, İrade, Dosya Usulü: 11-92. (1908).
• Prime Ministry Ottoman Archives, İrade, Dosya Usulü: 10-101. (1909).
• Prime Ministry Ottoman Archives, İrade, Dosya Usulü: 8-51. (1912).
• Rousseau, J. J. (1968). The social contract. Penguin.
• Said Halim Paşa. (1909). Mukallidliklerimiz. Şems Printing House.
• Said Halim Paşa. (1913). Meşrutiyet. Şems Printing House.
• Said Halim Paşa. (1914). Buhran-ı ictimaimiz. Şems Printing House.
• Said Halim Paşa. (1915). Buhran-ı fikrimiz. Şems Printing House.
• Said Halim Paşa. (1918). İnhitat-ı islam hakkında bir tecrübe-i kalemiye. Şems Printing House.
• Said Halim Paşa. (1921). İslamlaşmak. Hukuk Printing House, Sebilürreşad Library Publications.
• Said Halim Paşa. (1991). Buhranlarımız ve son eserleri, E. Düzdağ, prep. İz Publishing.
• Said Halim Pasha. (1922, March 11th). “İslam’da Teşkilat-ı Siyasiyye”, Sebilürreşad, n. 494.
• Said Halim Pasha. (1922, April 27th). “İslam’da Teşkilat-ı Siyasiyye”, Sebilürreşad, n. 499.
• Sönmez, E. (2012). Ahmed Rıza, bir jön Türk liderinin siyasi-entelektüel portresi, Tarih Foundation, Yurt Publishing.
• Spruyt, H. (2002). The origins, development, and possible decline of the modern state. Annual Review of Political Science, 5, 127-49.
• Şeyhun, A. (2021). Competing ideologies in the late Ottoman empire and early Turkish republic: selected writings of islamist, Turkist, and westernist intellectuals, I. B. Tauris.
• Tunaya, T. Z. (1988). İslamcılık cereyanı I, Cumhuriyet Publishing.
• Tuncer, H. (1987). Yirmi Sekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin Fransa sefaretnamesi (1720-21). Belleten, 51.
• Ülgener, M. F. (1913). Hikmet-i hukuk-u islamiye. Cihan Library.
• Weber, E. (1976). Peasants into Frenchmen: the modernization of rural France 1870–1914. Stanford University Press.
• Weber, M. (1978). Economy and society I. Bedminster.