Küçük Ağrı Krizi: Türkiye-İran İlişkilerinde bir Kriz Yönetimi Örneği

Yıl 2018, Cilt: 54 Sayı: 2, 151 - 177, 20.05.2018

Laçin İdil Öztıg

Öz

1926-1930 yılları arasında ortaya çıkan Ağrı isyanlarında İran’ın Küçük
Ağrı bölgesinde bulunan Kürt isyancılar, sınırı geçerek Türkiye topraklarında
saldırı gerçekleştirmiştir. Bu makale, Ağrı İsyanları süresince Türkiye-İran
ilişkilerini kriz yönetimi bağlamında incelemektedir. 1926’da çıkan Ağrı isyanı
ile birlikte Türkiye ve İran arasında daha önce sınır düzenlemesi ile ilgili var
olan uyuşmazlığa sınır güvenliği boyutu eklenmiştir. 1930 Ağrı isyanı (Zilan
isyanı) sonrasında ise sınır uyuşmazlığı dış politika krizine dönüşmüştür.
Türkiye’nin İran topraklarında askeri operasyonla isyanı bastırmasının ardından
dış politika krizi yumuşama sürecine girmiş ve iki ülke arasında imzalanan 1932
sınır anlaşması ile son bulmuştur. Bu makalede, Ağrı isyanları sonucu iki ülke
arasında ortaya çıkan dış politika krizi (Küçük Ağrı krizi), krizin tetikleyici dinamikleri; kriz sürecinde karar
alıcıların söylemleri ve kullanılan
diplomatik, askeri ve hukuki araçlar çerçevesinde değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Küçük Ağrı krizi, Türkiye, İran, Kürt isyancılar, diş politika kriz analizi

Kaynakça

• Abrahamian, Ervand. Modern İran Tarihi, çev. Dilek Şendil, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2011.
• Akdevelioğlu, Atay ve Ömer Kürçüoğlu. “Ortadoğu’yla İlişkiler”, Baskın Oran (der.) Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar. Cilt 1: 1919-1980, İletişim Yayınları, İstanbul, 2001.
• Akşin, Aptülahat. Atatürk’ün Dış Politika İlkeleri ve Diplomasi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1991.
• As, Efdal. “XVI. YY. dan Cumhuriyetin İlk Yıllarına Kadar Türk-İran Sınır Sorunları ve Çözümü”, Atatürk Yolu Dergisi, 46 (2010), s. 219-53.
• Brecher, Michael. Crisis in World Politics, Pergamon Press, Oxford, 1993.
• Çay, Abdülhaluk M. Her Yönüyle Kürt Dosyası, İlgi Kültür Sanat Yayınları, Ankara, 1996.
• Çetinsaya, Gökhan. “Atatürk Dönemi Türkiye-İran İlişkileri (1926-1938)”, Avrasya Dosyası, 5, No. 3 (1999), s. 148-175.
• Değerli, Esra Sarıkoyuncu. “Ağrı İsyanlarında Yabancı Parmağı (1926–1930)”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, No. 1 (2008), s. 113-32.
• Erim, Nihat. “Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuzeydoğu ve Doğu Sınırları”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 9, No. 1-2 (1952), s. 1-26.
• Fırat, Melek. “Balkan Antantı”, Baskın Oran (der.) Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt 1: 1919-1980, İletişim Yayınları, İstanbul, 2001.
• Garthwaite, Gene R. İran Tarihi: Pers İmparatorluğu’ndan günümüze, çev. Fethi Aytuna, İnkilap, İstanbul, 2011.
• Genelkurmay Belgelerinde Kürt İsyanları, Cilt 2, Kaynak Yayınları, İstanbul, 1992.
• Gerede, Hüsrev. Siyasi Hatıralarım I: İran 1930-1934, Vakit Yayınları, İstanbul, 1952.
• Kalafat, Yaşar. Şark Meselesi Işığında Şeyh Sait Olayı, Karakteri, Dönemindeki İç ve Dış Olaylar, Boğaziçi Yayınları, Ankara, 1992.
• Kaymaz, İhsan Şerif. “Emperyalizmin Kürt Kartı”, Gazi Akademik Bakış, 1, No. 1 (2007), s. 155–90.
• Karaca, Emin. Ağrı Eteklerinde İsyan, Karakutu Yayınları, İstanbul, 2003. Kıvılcımlı, Hikmet. İhtiyat Kuvvet: Milliyet (Şark), Yol Yayınları, İstanbul, 1979. Kocatürk, Utkan. Doğumundan Ölümüne Kadar Kaynakçalı Atatürk Günlüğü, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 1999.
• Köçer, Mehmet. “Ağrı İsyanı (1926-1930)”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 4, No. 2 (2004), s. 379-88.
• Marashi, Afshin. “Performing the Nation: The Shah’s Official State Visit to Kemalist Turkey, June to July1934”, Stephanie Cronin (der.) The Making of Modern Iran, State and Society under Riza Shah, 1921-1941, Routledge, London, 2003.
• Mesut, Ahmet. İngiliz Belgelerinde Kürdistan, Doz Yayınları, İstanbul, 1992.
• Metin, Barış. Birinci Dünya Savaşında İran Coğrafyasında Etnik, Dini ve Siyasi Nüfuz Mücadeleleri, Berikan Yayınları, Ankara, 2012.
• Müezzinoğlu, Ersin ve İsmail Şahin. “Sorunlu Mirasın Reddi: 22 Nisan 1926 Türkiye-İran Güvenlik ve Dostluk Antlaşması”, Yeni Türkiye, 22, No. 85 (2016), s. 237-52.
• Oran. Baskın(der.). Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt 1: 1919-1980, İletişim Yayınları, İstanbul, 2001.
• Parla, Reha. Belgelerle Türkiye Cumhuriyeti’nin Uluslararası Temelleri, Tezel Ofset, Lefkoşa, 1985.
• Soysal, İsmail. Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları, 1. Cilt, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1989.
• Süphandağ, Kemal. Ağrı Direnişi ve Haydaranlılar, Fırat Yayınları, İstanbul, 2001.
• Şener, Bülent. “Ağrı İsyanı (1926-1930) ve Türkiye-İran Krizi (1930): Türk Dış Politikası Tarihinde Bir Zorlayıcı Diplomasi Uygulaması”, History Studies, 4, No. 4 (2012), s. 385-413.
• Şimşir, Bilal N. İngiliz Belgeleriyle Türkiye'de “Kürt Sorunu”: (1924-1938): Şeyh Said, Ağrı, Ve Dersim Ayaklanmaları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1991.
• Türkdoğan, Berna. Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2000.
• T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, 65. İnikat, Cilt 9,18.6.1932 http://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d04/c009/tbmm04009065.pdf “Turkey - Persia Text of Treaty of Friendship and Security”, Bulletin of International News, 2, No. 15 (1926), s. 1-3.
• “İran’la Münasebetimiz Gerginleşti”, Cumhuriyet, 4 Temmuz 1930.
• “İran Haydutlara Silah ve Zahire Veriyor”, Akşam, 5 Temmuz 1930.
• “İran Hükümetine Bir Nota Verdik”, Cumhuriyet, 5 Temmuz 1930.
• “İran Hükümetine Nota Verdik”, Akşam, 6 Temmuz 1930.
• “Şark Hududundaki Hadise”, Akşam, 8 Temmuz 1930.
• “Asilere İran’dan Yardım Devam Ediyor”, Akşam, 17 Temmuz 1930.
• “İran Eşkıya Yatağı Halini Aldı”, Akşam, 19 Temmuz 1930.
• “Komşu Devlet Şakilere Karşı Tedbir Almıştır”, Cumhuriyet, 23 Temmuz 1930.
• “İran da Şakilere Karşı Ciddi Tedbir Aldı”, Cumhuriyet, 28 Temmuz 1930.
• “İran’a Şiddetli Bir Nota Verdik”, Akşam, 30 Temmuz 1930.
• “Haço Muhasara Edildi”, Cumhuriyet, 11 Ağustos 1930.
• “İran Toprağına İltica Eden Asilerin Tedibi”, Cumhuriyet, 17 Ağustos 1930.
• “Hüsrev B. Tahran’a gitmek üzeredir”, Cumhuriyet, 20 Ağustos 1930.
• “Şifahi Notamız İran’a Tebliğ Edildi”, Cumhuriyet, 24 Ağustos 1930.
• “Tenkil Harekâtı”, Cumhuriyet, 10 Eylül 1930.
• “Ankara Tarihi bir Gün Yaşadı,” Cumhuriyet, 17 Haziran 1934.
• “İsmet Paşa’nın Nutku,” Cumhuriyet, 19 Haziran 1934.
• “Muhterem Misafirimiz ve Gazi Hz.’nin dünkü Tenezzülleri,” Cumhuriyet, 30 Haziran 1934.