Fars Milliyetçiliğinin Bir Meşruiyet Kaynağı: Kadim Geçmişe Vurgu

Yıl 2023, , 355 - 372, 20.03.2023

Mehmet Kısak

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1198028

Öz

Bu çalışmada Rıza Şah Pehlevi’nin Fars milliyetçilik anlayışına meşruiyet kazandırma çabası ele alınmıştır. Çalışmanın zaman aralığı Rıza Şah’ın iktidar olduğu dönemle sınırlandırılmıştır. Yirminci yüzyılın ilk çeyreğinde iktidarda olan Rıza Şah, benimsediği milliyetçilik anlayışına meşru bir zemin sağlamak için tarihe başvurarak geçmiş ile gelecek arasında bir bağ kurma amacı gütmüştür. Öyle ki o, Fars kimliğini ön planda tutarak “Fars Milliyetçiliği” anlayışını benimsemiş ve bu anlayış çerçevesinde İran’ın İslam öncesi tarihine sık sık vurgu yapmıştır. Rıza Şah’ın gerçekleştirmiş olduğu bu faaliyetler arşiv belgeleri, süreli yayınlar ve muhtelif araştırma eserleri incelenerek ortaya konulmuştur. İncelenen kaynaklardan hareketle Rıza Şah’ın öne sürdüğü milliyetçilik düşüncesine dayanak oluşturacak birçok girişimde bulunduğu görülmüştür. Bu bağlamda Şah’ın taç merasiminde İran’ın kadim geçmişindeki Sasani ve Ahameniş hükümdarlarına ait semboller kullandığı belirlenmiştir. Rıza Şah bununla birlikte kurduğu hanedana vermiş olduğu “Pehlevi” soyadını almıştır. Bu ismin onun Fars milliyetçiliği üzerine kurduğu yeni ulus-devletin meşruiyetini sağlayan bir etken olduğu tespit edilmiştir. Kadim İran’a dair yapılan diğer bir vurgu da Firdevsi ve onun eseri Şahname üzerinden olmuştur. Fars milliyetçiliğinin simgesel bir ismi olan Firdevsi adına bir anıtmezar yapılmış ve onun adına farklı ülkelerden katılımcıların olduğu bir kongre düzenlenmiştir. Yapılan anıtmezar ve bu anıtın açılışı esnasında gerçekleştirilen faaliyetlerin Fars milliyetçilik anlayışına meşruiyet kazandıran önemli bir etken olduğu görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

İran, Rıza Şah Pehlevi, Ulus-Devlet, Fars Milliyetçiliği, Kadim Geçmiş, Firdevsi, Şehname.

A Source of Legitimacy of Persian Nationalism: Emphasis on The Ancient Past

Öz

In this study, the effort of Reza Shah Pahlavi to legitimize Persian nationalism is discussed. The time span of the study is limited to the period when Reza Shah was in power. Reza Shah, who was in power in the first quarter of the twentieth century, sought to establish a link between the past and the future by referring to history to provide a legitimate basis for the understanding of nationalism he adopted. So much so that he adopted the understanding of "Persian Nationalism" by keeping the Persian identity in the foreground, and within the framework of this understanding, he often emphasized the pre-Islamic history of Iran. These activities carried out by Rıza Shah are revealed by examining archival documents, periodicals and various research works. Based on the sources examined, it was seen that Rıza Shah made many attempts to form a basis for the idea of nationalism put forward. In this context, it has been determined that the Shah used symbols of the Sassanid and Achaemenid rulers of Iran's ancient past in the coronation ceremony. Along with this, Reza Shah took the surname "Pahlavi", which he gave to the dynasty he founded. It has been determined that this name is a factor that provides the legitimacy of the new nation-state he founded on Persian nationalism. Another emphasis on ancient Iran was through Ferdowsi and his work Shahname. A mausoleum was built in the name of Ferdowsi, a symbolic name of Persian nationalism, and a congress with participants from different countries was held in his name. It has been seen that the mausoleum built and the activities carried out during the opening of this monument are an important factor that gives legitimacy to the understanding of Persian nationalism.

Anahtar Kelimeler

Iran, Reza Shah Pahlavi, Nation-State, Persian Nationalism, Ancient Past, Ferdowsi, Shahnameh

Kaynakça

• A. Arşiv Belgeleri
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• Fon No: 30-10-0-0, Kutu No: 261, Dosya No: 759, Sıra No: 20.
• Fon No: 30-18-1-1, Kutu No: 14, Dosya No: 47, Sıra No: 1.
• Fon No: 30-18-1-2, Kutu No: 48, Dosya No: 61, Sıra No: 16.
• Fon No: 30-18-1-2, Kutu No: 48, Dosya No: 65, Sıra No: 1.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• Fon No: HR.İM, Kutu No: 171, Dosya No: 71, Sıra No: 1.
• Fon No: HR.İM, Kutu No: 253, Dosya No: 45, Sıra No: 1.
• B. Süreli Yayınlar
• Afşar, Mahmud. 1304. “Îran ve Turan”. Âyende. (6): 384-390.
• Afşar, Mahmud. 1304. “Nezer-i Ba Veza’-ı Siyasi”. Âyende (6): 384-390.
• Avery, Peter. “Iran: Supreme Point of Reference” The Times (October 26, 1967). 1.
• D. Bourke-Borrowes. “Persia and the Persians To-Day: The Rule of Shah Riza Pahlavi” The Times (January 5, 1931). xiv.
• Siodia, Rustom. “Iran or Persia ?” The Times (September 26, 1941). 5.
• The Times. “A Persian Millenary” (October 3, 1934). 13.
• The Times. “Downfall of a Tyrant” (September 18, 1941). 3.
• The Times. “Iran or Persia ?” (January 30, 1935). 13.
• The Times. “Iran Under Reza Shah” (August 26, 1941). 5.
• The Times. “New Shah of Persia: Rıza Khan Elected” (December 14, 1925). 14.
• The Times. “Persia Old and New: The Rule of Reza Shah” (April 24, 1946). 5.
• The Times. “Persia to be Called Iran” (January 29, 1935). 11.
• The Times. “Reformer Overthrown in Persia (Reza Khan in Power)” (May 28, 1921). 9.
• The Times. “Re-naming Siam” (May 30, 1939). 11.
• The Times. “Reza Shah” (November 4, 1938). 21.
• The Times. “Seyyid Z. Tabatabai” (August 30, 1969). 8.
• The Times. “Shah Riza of Persia” (December 14, 1925). 15.
• C. Araştırma ve İnceleme Eserler
• Abrahamian, Ervand. 1982. Iran Between Two Revolutions. New Jersey: Princeton University Press.
• Abrahamian, Ervand. 2008. A History of Modern Iran. New York: Cambridge University Press.
• Akdevelioğlu, Atay. 1999. “İran’da Dış Politikanın Etnik-Dinsel Temelleri”. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Alevi, Ali. 1385. Zindegî ve Zeman-i Seyyid Hasan Takizade. Tahran: Müvesse-i Mütalaât ve Pijuhişha-yı Siyasi.
• Arı, Tayyar. 2017. Geçmişten Günümüze Orta Doğu I. Bursa: Alfa Akademi Basım Yayın.
• Attar, Aygün. 2008. “İran’ın Farslaşma Süreci ve Bu Süreçte Farsça’nın Rolü”. Erdem Atatürk Kültür Merkezi Dergisi (52): 1-39.
• Bademci, Ali. 2018. İran’da Türklerin Bin Yılı (Siyasi ve Sosyal Tarih). İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Bal, Selçuk. 2021. İran: XIX. Yüzyıldan XXI. Yüzyıla Monarşistler-Meşrutiyetçiler-Milliyetçiler-Marksistler-Mollalar. Konya: Sisyphos Yayınları.
• Batur, Zübeyir. 2008. İran’da Kıyamet Senaryoları. İstanbul: Kastaş Yayınevi.
• Blaga, Rafael. 1997. İran Halkları El Kitabı. İstanbul: Yeni Zamanlar Dağıtım.
• Browne, Edward G. 1956. A Literary History of Persia. London and New York: Cambridge University Press.
• Cavadbeyli, Rahim. 2020. Türk İran’a Persliğin Dayatılması. Ankara: Astana Yayınları.
• Curtis, Vesta Sarkhosh. 2020. İran Mitleri. Çev. Fatma Esra Aslan. Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Dabashi, Hamid. 2001. Close Up Iranian Cinema, Past, Present and Future. London and New York: Verso Books.
• Djalili, Mohammad Reza, Thierry Kellner. 2017. 100 Soruda İran. Çev. Reşat Uzmen. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Erden, Mustafa Suphi. 2017. Türkiye ve İran’da Vatandaşlık ve Etnisite. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Esendal, Memduh Şevket. 1999. Tahran Anıları ve Düşsel Yazılar. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Etheredge, Laura. 2011. Iran (Middle East: Region in Transition). New York: Britannica Educational Publishing.
• Ferdost, Hüseyin. 1369. Zuhûr ve Sukût-i Saltanat-ı Pehlevi. Tahran: yy.
• Garthwaite, Gene R. 2005. The Persians. Oxford: Blackwell Publishing.
• Grigor, Talinn. 2004. “Recultivating ‘Good Taste’: The Early Pahlavi Modernists and Their Society for National Heritage”. Iranian Studies 37 (1): 17-45.
• Hamid Reza Taleghani Isfahani. 2017. “Reza Shah’s Role in the Collapse of Iran’s Constitutional Movement”. International Journal of Scientific Study 5 (4): 318-328.
• Herzfeld, Ernst E. 1934. Archaeological History of Iran. London: Humphrey Milford, Oxford University Press.
• Hunkan, Ömer Soner. 2015. “Ortaçağ İrân’ını Anlamak: Firdevsî, Nizâmü’lmülk, Sabbâh ve Hayyâm”. Düşünce Dünyasında Türkiz Siyaset ve Kültür Dergisi 6 (36): 47-76.
• Iraj Afsar, “Kava Newspaper”, Encyclopedia Iranica, Access Date: July 6, 2021, https://www.iranicaonline.org/articles/kava.
• Kanar, Mehmet. 1996. “Firdevsi”. ss. 125-126 içinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 13. İstanbul: TDV Yayınları.
• Kanar, Mehmet. 2010. “Şahname”. ss. 289. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 38. İstanbul: TDV Yayınları.
• Karadeniz, Yılmaz. 2013. “İngiltere’nin İran’da Askeri Darbe ile Rıza Han Pehlevi’yi İktidara Getirmesi (1921)”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 6 (27): 292-306.
• Kashani-Sabet, Firoozeh. 1999. Frontier Fictions (Shaping the Iranian Nation, 1804-1946). New Jersey: Princeton University Press.
• Katouzian, Homa. 2009. The Persians (Ancient, Mediaeval and Modern Iran). New Haven and London: Yale University Press.
• Kavala, Coşkun Faik. 2019. İran: Modern Tarih. İstanbul: Doğu Kitabevi.
• Lewis, Bernard. 1995. The Middle East (A Brief History of The Last 2000 Years). New York: Scribner Publishing.
• Lewis, Bernard. 1999. The Multiple Identities of the Middle East. New York: Schocken Books.
• Marashi, Afshin. 2009. “The Nation’s Poet: Ferdowsi and the Iranian National Imagination”. Iran in the 20th Century (Historiography and Political Culture). Ed. Touraj Atabaki. London and New York: I. B. Tauris. 93-111.
• Martal, Abdullah. 1997. “İki Dünya Savaşı Arasında Şovenizm”. Tarih ve Milliyetçilik (I. Ulusal Tarih Kongresi 30 Nisan-2 Mayıs 1997). Mersin: Mersin Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi. 213-224.
• Mehmetzâde Mirza Bala, 1994. Ermeniler ve İran. Haz. Yavuz Ercan. Ankara: Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları.
• Moazzampur, İsmail. 1383. “Milliyet ve Hüviyyet: Te’emmül-i der Nisbet-i Milliyet ve Hüviyyet-i İrani der Efkar-ı Kazımzade-i İranşehr”. Fasılname-i Mütalaât-ı Milli (4): 87-109.
• Mohammadi G. h., Raheb. 2020. “İran’da Fars Milliyetçiliği”. Milliyetçilik. Ed. Tevfik Erdem. İstanbul: Otorite Yayınları. 496-515.
• Niar, Arash Kazemivand. 2019. “İran’da Birinci Pehlevi Dönemi Mimarisinde Fars-Zerdüşt Milliyetçiliği”. Art-Sanat Dergisi (11): 255-274.
• Ortaylı, İlber. 2017. İlber Ortaylı’nın Gözüyle İran. İstanbul: Demavend Yayınları.
• Öğün, Süleyman Seyfi. 2000. Mukayeseli Sosyal Teori ve Tarih Bağlamında Milliyetçilik. İstanbul: Alfa Yayınları.
• Rencber, Maksûd. vd. 1397. “Âklâniyet ve Moderniyet der Nigah-ı Muhammed Ali Furuği be Siyaset-i Harici-i İran”. Fasılname-i Pejuhişhâ-yı Revâbit-i Beynelmilel 8 (4): 223-248.
• Sadiq, İ. “Anjoman-e Atar-e Melli”. Encyclopedia Iranica. Access Date: August 19, 2021. http://iranicaonline.org/articles/anjoman-e-aar-e-melli-aam-the-national-monuments-council-of-iran-established-in-1301-s.
• Sarıkaya, Yalçın. 2008. Tarihi ve Jeopolitik Boyutlarıyla İran’da Milliyetçilik. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Söylemez, İsmail. 2017. “İran’da Ulusal Kimlik İnşası ve Dil Planlaması”. Uluslararası Ortadoğu Kongresi (Dil, Tarih ve Edebiyat) Bildirileri (Türkiye- Ankara, 30-31 Ekim 2017). Ed. Yıldız Deveci Bozkuş-Abdulmuttalip Işıdan-Mahmut Caduk-Serpil Yıldırım. Ankara: Yıldırım Beyazıt Üniversitesi. 203-228.
• Strausz-Hope, Robert. 1940. “Great Britain’s Ironside”, Current History 51 (8): 21-62.
• Şerifî Şehname Çevirisi. 1999. Haz. Zuhal Kültüral-Latif Beyreli. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekeli, İlhan. 2013. “Siyasetçilerin Tarihle İlişki Kurma Ahlakı Üzerine”. Cogito (73): 283-304.
• Teker, Filiz. 2020. “İran, Aniran ve İranşehr Kavramları Üzerine”. İRTAD (5): 37-55.
• Yenisey, Gülara. 2008. İran’da Etnopolitik Hareketler (1922-2004). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Yümlü, Murat. 2016. “The Reformation of the Political Opposition in Iran”, PhD Thesis. The Graduate School of Social Sciences of Middle East Technical University. Ankara.
• Zebihullâh-i Safâ. 2002. İran Edebiyatı Tarihi I. Çev. Hasan Almaz. Ankara: Nüsha Yayınları.
• Zebihullâh-i Safâ. 2005. İran Edebiyatına Genel Bir Bakış II. Çev. Hasan Almaz. Ankara: Nüsha Yayınları.
• Zibâkelâm, Sadık. 1398. Reza Şâh. Tahran: Rozene.
• Zirinsky, Michael. 1992. “Imperial Power and Dictatorship: Britain and the Rise of Reza Shah, 1921-1926”. International Journal of Middle East Studies 24 (4): 639-663.