Yusuf Emîrî Divanı’ndaki Oğuzca Unsurlar

Yıl 2023, , 492 - 512, 20.03.2023

İsmail Güneş

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1207458

Cited By: 1

Öz

X. yüzyılda Orta Asya’daki Türk coğrafyasında yaşanan siyasi ve sosyal gelişmeler doğal olarak Türk dilini de etkilemeye başlamış ve XIII. yüzyıla kadar tek olan yazı dilinde bölünmeler başlamıştır. Batıya doğru bir göç çizgisi takip eden Türk boyları farklı bölgelere dağılarak yeni yurtlar edinmişlerdir. Ortak yazı dilinin kullanıldığı kültür çevresinden uzaklaşan boyların ortaya çıkan yazı dili ihtiyaçlarının dil dışı etmenlerle birleşmesi Türk dilinin farklı kollara bölünmesine zemin hazırlamıştır. Türk dilinin yeni kollarının ortaya çıkmasında Harezm bölgesinin önemli bir yeri vardır. XI.-XII. yüzyıllarda Harezm bölgesine başta Oğuzlar olmak üzere gelen Kıpçaklar ve Kanglılar gibi birçok Türk boyu sayesinde bölgedeki demografik üstünlük Türklerin lehine değişince, bölge Türkleşmeye başlamıştır. Bu gelişmelere paralel olarak bölgede ortaya çıkan ve farklı lehçelerden özellikler taşıyan Harezm Türkçesi Karahanlı Türkçesiyle Çağatay Türkçesi arasında köprü görevi üstlenmiştir.
XV. yüzyılın sonlarında Asya’da Timur’un siyasi birliği sağlamasıyla birlikte Çağatay Türkçesi, Doğu Türklüğünün ortak dili durumuna gelirken çoğunluğu Oğuzlardan oluşan Anadolu sahasındaki Türk toplulukları da Osmanlı Türkçesini kullanmaya başlamışlardır. Her iki sahada eser veren şair ve yazarlar arasında etkileşimler olmuş, bu etkileşim dönem metinlerine ses, şekil ve söz varlığı düzeyinde yansımıştır. Klasik öncesi Çağatay Türkçesi döneminde yazılan eserlerde Oğuzca unsurlarla sıkça karşılaşılmaktadır. Bu dönemin önemli isimlerinden Yusuf Emîrî de şiirlerinde Oğuzca özelliklere yer veren şairlerdendir. Bu çalışmada Yusuf Emîrî’nin Kâzım Köktekin tarafından hazırlanan divanı Oğuzca özellikler açısından ele alınmış ve divanda Oğuzcaya yönelik görülen etkilenmenin boyutu ortaya konmuştur. Divanda tespit edilen Oğuzca ses, şekil ve söz varlığına ait unsurlar karşılaştırmalı olarak verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Yusuf Emîrî, Çağatay Türkçesi, Çağatay Edebiyatı, Oğuzca, Oğuzca Unsurlar

Oghuz Elements in The Divan of The Yusuf Emîrî

Öz

In the X. century the political and social developments in the Turkish geography in Central Asia naturally began to affect the Turkish language, and in the written language, which was the only one until the XIII. century, divisions began. The Turkish tribes, who followed a migration line to the west, dispersed to different regions and acquired new homelands. The combination of the emerging written language needs of the tribes, which moved away from the cultural environment in which the common written language is used, with non-linguistic factors paved the way for the division of the Turkish language into different branches. The Harezm region has an important place in the emergence of new branches of the Turkish language. In XI.-XII. centuries thanks to the Turkish tribes such as Kipchak, Kanglı, and especially the Oghuz, who came to the Harezm region the demographic superiority in the region changed in favor of the Turks and the region started to become Turkic in this process. In parallel with these developments, Harezm Turkish, which emerged in the region, acted as a bridge between Karakhanid Turkish and Chagatai Turkish.
At the end of the XV. century, with Timur's political unity in Asia, Chagatai Turkish became the common language of the Eastern Turks, while the Turks in the Anatolian area, mostly Oghuz, started to use Ottoman Turkish. There were interactions between poets and writers who worked in both fields, and this interaction was reflected in the texts of the period at the level of sound, form and vocabulary. Oghuz elements are frequently encountered in the works written in the pre-classical Chagatai Turkish period. Yusuf Emîrî, one of the important names of the pre-classical Chagatai Turkish period, is one of the poets who include some language features of Oghuz in his poems. In this study, the divan of Yusuf Emîrî prepared by Kâzım Köktekin, was handled in terms of Oghuz features and the extent of the influence on Oghuz in the divan was revealed. The elements of Oghuz phonetic, morphological and lexicology identified in the Divan are given comparatively.

Anahtar Kelimeler

Yusuf Emiri, Chagatai Turkish, Chagatai Literature, Oghuz, Oghuz Elements

Kaynakça

• Akar, Ali. 2013. Türk Dili Tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Aktan, Bilal. 2012. “Mu‘înü’l-Mürîd’de Oğuzca Ses ve Şekil Özellikleri”. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (32): 1-8.
• Argunşah, Mustafa. 2021. Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Ata, Aysu. 2014. Harezm - Altınordu Türkçesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Atalay, Besim. 2013. Divanü Lûgat-it Türk. Cilt 2. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
• Banguoğlu, Tahsin. 1960. “Kaşgari’den Notlar III: Oğuz Lehçesi Üzerine”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten 8: 23-48.
• Borovkov, Aleksandr. 1954. “Özbek Yazı Dilinin Kurucusu Ali Şir Nevaî”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten , 2: 59-96 .