Ortaçağ İslâm Dünyasında Irksal Üstünlük Tartışmaları: Şuûbiyye Akımı Üzerine

Yıl 2023, , 373 - 389, 20.03.2023

Ömer Faruk Çakır

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1224533

Öz

Yaklaşık olarak VIII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, İslâm memleketlerinin sakinleri, yazınsal bir hareketin doğuşuna ve yayılımına tanıklık etti. Mevâlî sınıfının edîpleri, yoğun ırkçı programlarına maruz kaldıkları Emevîlerin hilafet devri sona erince, onlara ve Arabizm zihniyetine karşı olan tepkilerini, öncüsü oldukları bir edebiyat akımıyla göstermeye başladılar. Şuûbiyye adıyla bilinecek bu akımın temsilcileri tarafından yazılan eserler, esas itibariyle, medeniyet seviyesi bakımından, Arapların, Arap olmayanlara kıyasla ne ölçüde geride olduklarını ispatlamayı amaçlıyordu. Birkaç asırlık süreç içerisinde, Müslümanların hükmettiği değişik kıtalardaki, muhtelif milletlerden oluşan bir toplum yapısına sahip pek çok ülkede faaliyet sahası bulan Şuûbiyye, destekçiler kadar muarızlar da kazandı. Tarafların, Ortaçağ’ın muayyen bölümlerinde devam eden karşılıklı çekişmesi, aynı çağ kapanmadan noktalandı. Lakin, modern zamanlara değin sürecek uzun bir boşluk safhasının ardından, Şuûbiyye kavramı yeniden ama bu defa daha ziyade politik ve ideolojik bir söylem olarak zikredilmeye başlandı. Mevzubahis edebî hareketin tarihsel yolculuğunu özsel yönleriyle anlatmak, bu incelemenin ödevi olacaktır. Belirlenen amaç doğrultusunda, evvela, tartışmanın başlangıç ve gelişim evrelerine odaklanılacaktır. Bu kısmı, alanın önde gelen araştırmacılarınca, konu hakkında ileri sürülen argümanların karşılaştırmalı şekilde aktarıldığı başlık izleyecektir. Üçüncü ve nihai adımda ise, geride bırakılan son iki asırda Şuûbiyye teriminin anlamsal çerçevesindeki değişime değinilecektir. İslâm ve Ortadoğu tarihinin farklı periyotlarında nükseden Şuûbiyye tartışmasının, bu minvalde akademik çevreye hatırlatılması, makalenin, edindiği gayeye ulaşmasını sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Dünyası, Arap Irkçılığı, Mevâlî, Şuûbiyye, Edebî Tartışma

The Racial Superiority Controversies in Medieval Islamic World: An Analysis on The Shuubiyya Movement

Öz

The dwellers of Islam countries have witnessed appearance and spread of a literary movement since about the second half of 8th century. The litterateurs of the Mawali class, when the caliphate period of the Umayyads, who they were exposed to intense racist programs, came to an end, began to show reaction against them and the Arabism mentality, with a literary movement that they pioneered. Literary works written by the representatives of this movement which would be known as Shuubiyya were essentially aimed to prove that to what extent, Arabs dropped back in terms of civilization level by comparison with the non-Arabs. In the process of several centurial, Shuubiyya, which found the domain in many countries that owned a social scructure consist of the various nations in different continents ruled by Muslims, gained also opponents as much as supporters. The mutual contention of the parties, which lasted in certain periods of the Middle Ages, ended before the same epoch was over. However, the Shuubiyya concept was began to be revoiced but this time rather as a political and ideological discourse in the wake of a long gap phase continued until the modern times. To explain with essential aspects the historical venture of the literary movement at stake, will be a task of present examination. In the direction of the decided goal, first of all, it will be focused on the beginning and ongoing stages of the controversy. This part will be followed the title which is cited comparatively the arguments on the subject that were asserted by leading researchers of the field. As for that in the third and final step, it will be touched on the change in the semantic framework of the Shuubiyya term in the last two centuries. In this manner, to be recalled the to academia, of Shuubiyya controversy recurred in the different periods of Islamic and Middle East history will enable the article to achieve its own objective.

Anahtar Kelimeler

Islamic World, Arab Racism, Mawali, Shuubiyya, Literary Controversy

Kaynakça

• Apak, Adem. 2008. “Şuûbiyye Hareketinin Tarihî Arka Planı ve Tezâhürleri: Asabiyyeden Şuûbiyyeye”. İSTEM 6 (12): 17-51.
• Browne, Edward G. 1956. A Literary History of Persia. vol. I. Cambridge University Press.
• Chalmeta, P., W. F. Heinrichs. 1993. “Muwallad”. ss. 807-808 içinde The Encyclopaedia of Islam. vol. VII. Leiden.
• Enderwitz, S. 1997. “Al-Shu’ubiyya”. ss. 513-516 içinde The Encyclopaedia of Islam. vol. IX. Leiden.
• Epalza, De Mikel. 1992. “Mozarabs: An Emblematic Christian Minority in Islamic al-Andalus”. ss. 149-170 içinde The Legacy of Muslim Spain. ed. Salma Khadra Jayyusi. Leiden.
• Farıq, K. A. 1962. “The Shu’ubids”, The Islamic Review: 16-19.