ESKİ TÜRKÇE’DEN DERLEME SÖZLÜĞÜNE BİR KATKI: DÜNÜR DÜŞÜK

Yıl 2024, , 476 - 485, 15.12.2024

Naciye Karahan

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1557206

Öz

Dil, tarihî metinlerden bu güne kadar çeşitli sebeplerden dolayı değişen ve gelişen bir yapıya sahiptir. Söz konusu değişim Anadolu ağızlarında yavaş olurken, ölçünlü dilde çok daha hızlıdır. Anadolu ağızları ve Türkiye Türkçesinde kullanılan birçok kelimenin yapısı, miladın ilk yıllarında atalarımız tarafından taşa yazılan büyük küçük pek çok yazıtın 19. yüzyılın sonlarında tespit edilmesiyle aydınlığa kavuşmuştur. Eski Türkçe’de kullanılan kelimeleri, yapılan çalışmalarda geçen kelimelerle karşılaştırdığımızda bazılarının ses, şekil ve anlam yönünden varlığını yüzyıllardır koruduğunu görmekteyiz. Eski Türkçe’de kullanılan kelimeleri tarihî metinler dışında tespit edebildiğimiz en önemli çalışma ise 20. yüzyılda Türkiye’nin birçok bölgesinin söz varlığını derlemek amacıyla Türk Dil Kurumu’nun başlatmış olduğu halk ağzından söz derleme seferberliğinin bir sonucu olarak hazırlanan Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğüdür. Bu sözlük, birçok eksiğine rağmen Anadolu ağızlarının söz varlığı konusunda ana kaynak olma özelliğini kaybetmemiştir. Bu makalede Eski Türkçe’nin yazılı metinlerinden Orhun Yazıtları (Kül Tigin ve Bilge Kağan) ile Uygur dönemine ait Maitrisimit, Daśakarmapathāvadānamālā, Vimalakīrtinirdeśa-Sūtra, Sekiz Yükmek Yaruk ve Kalyāṇaṃkara ve Pāpaṃkara gibi eserlerde geçip Türkiye Türkçesi’nin yazı dilinde bulunmayan ancak Anadolu ağızlarında yaşayan bir kelimenin Türk dilinin en eski metinlerinden yola çıkılarak bugünkü Anadolu ağızlarındaki kullanımı ele alınacaktır. Mümkün olduğu kadar bu kelimenin tarihî gelişimi üzerinde durulacak ve bu konuda çalışma yapmış araştırmacıların görüşlerine yer verilecektir. Ayrıca ele alınan kelimenin yukarıda adlarını saydığımız eserlerde geçtiği şekilde kullanımı da ortaya konulacaktır. Tespitimizde Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü ve bazı ağız araştırmaları çalışmalarından yararlanılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, Eski Uygur Türkçesi, Anadolu ağızları, Orhun Yazıtları, Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü.

A CONTRİBUTİON TO THE DİCTİONARY OF COMPİLATİON FROM OLD TURKİSH: DÜNÜR DÜŞÜK

Öz

Language has a changing and developing structure due to various reasons, from historical texts to the present day. This change is slow in Anatolian dialects but much faster in the common language. Numerous large and small inscriptions, engraved on stone by our ancestors in the early years of the millennium, were discovered at the end of the 19th century. This clarified the structure of many words used in Anatolian dialects and Turkish. When we compare the words used in Old Turkish with those used in the studies, we notice that some have preserved their existence for centuries in the sense of sound, form, and semantics. The most significant work in which we can identify the words used in Old Turkish, except for historical texts, is The Dictionary of Colloquial Compilation in Turkey, prepared as a result of the mobilisation to compile words from people initiated by the Turkish Language Association in the 20th century in order to compile vocabulary in many regions of Turkiye. Despite many shortcomings, this dictionary has maintained its status as the primary source of the vocabulary of Anatolian dialects. This article discusses the use of a word, which appears in the Orkhon Inscriptions (Kül Tigin and Bilge Kagan) -one of the written texts of Old Turkish- as well as the works, such as Maitrisimit, Daśakarmapathāvadānamālā, Vimalakīrtinirdeśa-Sūtra, Eight Yükmek Yaruk and Kalyāṇaṃkara and Pāpaṃkara from the Uyghur era, and has not been found in the written language of Turkish, but has survived in Anatolian dialects, in today’s Anatolian dialects based on the oldest texts of the Turkish language. This study will focus on the historical development of this word as much as possible and include the views of the researchers who have studied it. Furthermore, the use of the word in the works mentioned above will be revealed. The Dictionary of Colloquial Compilation in Turkey and some dialect studies will be utilised for our determination.

Anahtar Kelimeler

Old Turkish, Orkhon Inscriptions, Old Uyghur Turkish, Anatolian dialects, Dictionary of Colloquial Compilation in Turkey

Kaynakça

• Arat, Reşit Rahmeti. 1951. Edip Ahmed b. Mahmud Yükneki, Atabetü’l Hakayık, İstanbul.
• Arat, Reşit Rahmeti. 2008. Kutadgu Bilig, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Ata, Aysu. 2004. Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası) Karahanlı Türkçesi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, Besim. 1940. Divanü Lügât’it-Türk Tercümesi II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bang, Willi. 1896. Über die köktürkische Inschrift auf der Südseite des Kül TäkinDenkmals, Leipzig: Otto Harrassowitz.
• Bang, Willi vd. 1934. “Das buddhistische Sūtra Säkiz Yükmäk”. ss. 93-192 içinde. Türkische Turfan-Texte VI. Berlin: Sitzungberichte der Königlich Preußischen Akademie der Wissenschaften. Phil.-hist
• Clauson, Sir Gerard. 1972. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford: Oxford University Press.
• Dinar, Talat. 2006. “Başmakçı ve Dazkırı Ağzı”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyonkarahisar.
• Ercilasun, Ahmet Bican. 1995. “Bir Kişi Yañılsar Oguşı Bodunı Bişükiñe Tegi Kıdmaz Ermiş (KT, G, 6 = BK, K, 4) İbaresi Üzerine”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten: 83-89.
• Gabain, Annemarie von. 1995. Eski Türkçenin Grameri. Çev. Mehmet Akalın. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hamılton, James Russell. 2011. İyi ve Kötü Prens Öyküsü. Çev. Vedat Köken. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Karcaubay, Sartkojauli. 2012. Orhon Muraları: II Kitap (Tüpnüska, Okılımı, Audarması, Tüsiniktemesi). Almatı: Abzal-Ay Baspası.
• Kasai, Yukiyo. 2011. “Der alttürkische Kommentar zum Vimalakīrtinirdeśa-Sūtra”. Berliner Turfantexte: 29. Turnhout (Belgien): Brepols Publishers.
• Kök, Abdullah. 2004. “Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73 1v/235v/2) Giriş-İnceleme-Metin-Dizin”. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Melioranskiy, Platon Mikhailovich. 1899. Pamyatnik’ v’ Çest’ Kül’ Tegina. S. Petersburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk’.
• Nadelyayev, V. M. vd. 1969. Drevnetyurkskiy Slovar’. Leningrad: İnstitut Yazıkoznaniya, Akademiya Nauk SSSR.
• Németh, Gyula. 1946. “[Or]hun Kitabelerinin İzahı”, Çev. Saadettin Buluç. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 1: 53-61.
• Oda, Juten. 2015. “A Study of the Buddhist Sūtra Called Säkiz Yükmäk Yaruq or Säkiz Törlügin Yarumïš Yaltrïmïš in Old Turkic”. Berliner Turfantexte: 33. Turnhout (Belgien): Brepols Publishers.
• Orkun, Hüseyin Namık. 1936. Eski Türk Yazıtları I, İstanbul: Devlet Basımevi.
• Pellıot, Paul. 1914. “La version ouigoure de l’histoire des princes Kalyāṇaṃkara et Pāpaṃkara”, T’oung Pao, 15/2: 225-272.
• Radloff, Wasili. 1895. Die alttürkischen Inschriften der Mongolei, St. Petersburg: Buchdruckerei der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften.
• Röhrborn, Klaus. 2010. Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien I. Verben, Band 1: ab- - äzüglä-. Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
• Röhrborn, Klaus. 2017. Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien II. Nomina, Pronomina, Partikeln, Band 2: aš-äžük. Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
• Sertkaya, Osman Fikri. 2014. “Bir kişi y(a)ŋ(ı)ls(a)r og(u)şı<ŋa> bod(u)nı<ŋa> (e)bi<ŋe> (e)şükiŋe t(e)gi (a)kıdm(a)z ermiş [KT G 6 = BK K 4]”, Dil Araştırmaları, 14: 9-21.
• Solmaz, Erhan. 2007. “Bolvadin, Çay ve Çobanlar Ağzı”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyonkarahisar.
• Tekin, Şinasi. 1980. Maitrisimit Nom Bitig, die uigurische Übersetzung eines Werkes der buddhistischen Vaibhāṣika-Schule. 1. Teil: Transliteration, Übersetzung. Anmerkungen, Berliner Turfantexte: 9, Berlin: Akademie Verlag.
• Tekin, Talat. 2016. Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Thomsen, Vilhelm. 2002. Orhon Yazıtları Araştırmaları: [1.] Orhon ve Yenisey Yazıtlarının Çözümü İlk Bildiri; [2.] V. Thomsen Tarafından Çözülmüş Orhon Yazıtları; [3.] Yenisey Yazıtlarındaki İyi Değerlendirilmemiş Bir Harf; [4.] Turcica. Çeviren ve Yayıma Haz. Vedat Köken, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tuna, Osman Nedim.1957. “Bazı İmlâ Gelenekleri, Bunların Metin İncelemelerindeki Önemi ve Orhon Yazıtlarında Birkaç Açıklama”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten: 41-81.
• Türkçe Sözlük A-J, K-Z. 2023. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü I-XII. 1963-1982. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uçar, Erdem. 2018. “Köl Tégin (G 6) ve Bilge Kagan (K 4-5) Yazıtlarındaki bişükıŋe tegi kıdmaz ermiş Cümlesi Üzerine. Тҥркология 6 (92): 7-44.
• Ünlü, Suat. 2004. “Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73, 235v/3-450r/7) Giriş-İnceleme-Metin-Dizin”. Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Ünlü, Suat. 2012. Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi.
• Vambéry, Ármin. 1899. Noten zu den alttürkischen Inschriften der Mongolei und Sibiriens. Helsingfors: Société Finno-Ougrienne.
• Wılkens, Jens. 2016. “Buddhistische Erzählungen aus dem alten Zentralasien, Edition der altuigurischen Daśakarmapathāvadānamālā”. Berliner Turfantexte 37, Turnhout (Belgien): Brepols Publishers.
• Zieme, Peter. 1982. “A New Fragment of the Uigur Guanwuliangshoujing”. Bukkyō Bunka Kenkyūjo Kiyō. Bulletin of Institute of Buddhist Cultural Studies Ryukoku University 21: 20-29.