ESTERÂBÂD’DA SAFEVÎ HÂKİMİYETİNİ TEHDİT EDEN UNSURLAR: SİYAH-PUŞAN VE SAYIN HANÎ TÜRKMENLERİ

Yıl 2020, Cilt: 8 Sayı: 23, 108 - 132, 15.09.2020

Gülay Karadağ Çınar

https://doi.org/10.33692/avrasyad.732519

Cited By: 2

Öz

“Siyâh-Puşân” ve “Sayın Hanî” kavramları Safevîli vakanüvislerin Hazar Denizi’nin doğusu ve Mazenderan’ın kuzeyindeki gelişmeleri aktarırken en sık kullandığı terimlerdendir. Bu kavramların Safevî kroniklerine yansıması Şah Tahmasb’ın saltanatının ilk yıllarına tekabül eder. Siyâh-Puşân siyah giyimliler anlamına gelir. Sayın Hanî ise Üst Yurt, Mankışlak, Balhan ve Deşt-i Gürgen (Esterâbâd)’de yaşayan yarı-göçebe Türkmenlerin genel adıdır. Aynı zamanda onlara Yaka Türkmenleri de denir. Her iki grup da 16. ve 17. yüzyıllarda Safevî yönetimine karşı Esterâbâd vilayetinde ortaya çıkan isyanları simgeler. Bu başkaldırıların aslî gerekçesi geçim sıkıntısı, ağır vergiler ve Kızılbaş valilerin sert yönetimidir. Ayrıca yarı-göçebe Türkmenlerin herhangi bir devletin buyruğunu kabul etmeyen halleri, Sünni kimliklerinin Şiî yönetim anlayışıyla tezat oluşturması ve Kızılbaş valilerce aşağılanmaları da isyanı tetiklemiş olmalıdır. Bunlara ilaveten Esterâbad vilayetinin Safevî başkentine uzak olması isyancıları her daim yüreklendirmiştir. Nitekim Hive Hanlığı’nın da desteğiyle isyanlar kimi zaman başarıya ulaşmış ve isyancılar elde ettikleri tavizlerle daha da güçlenmişlerdir. Kimi zaman da başarısız olmuş ve bölgede merkezi otorite yeniden tesis edilmiştir.
Bu çalışma Safevî Devleti’nin ikinci hükümdarı Şah Tahmasb’ın saltanat yıllarında Gürgen/Esterâbâd vilayetinde tezahür eden isyanları ele almaktadır. İsyanların liderleri, taraftarları ve gelişim seyri en ince ayrıntısıyla incelenmiştir. Safevî Devleti ve Hive Hanlığı’nın ana kaynaklarından istifade edilerek veriler karşılaştırılmıştır. Böylece gerçeğe en yakın bilgi ve değerlendirmelerle isyanların her iki devletin ve bölge halkının kaderini nasıl etkilediği izah edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Sayın Hanî Türkmenleri

Kaynakça

• Abdi Bey Şirazî, (1369), Tekmiletü’l-Ahbâr (Târîh-i Sûfiye ez Âğâz tâ 978 Hicrî/Kamerî), hzl. Abdu’l-Hüseyin Nevaî, Tahran: Neşr-i Ney.
• ABISAAB, Rula Jurdi, (2016), “Peasant Uprisings in Astarabad: The Siyâh Pûshân (Wearers of black), The Sayyids and The Safavis State” Iranian Studies, C.XLIX S.3: s. 471-492.
• ATANİYAZOV, Soltanğa, (1999), “Türkmen Boylarının Geçmişi, Yayılışı, Bugünkü Durumu ve Geleceği”, Bilig, C.X, s. 1-30.
• BELLAN, Lucien Louis, (1375), Zendegî Şah Abbas, (tercüme Dr. Veliullah-ı Şâdân), Tahran: İntişârât-ı Esatir.
• BREGEL, Yuri, (2003), An Historical Atlas of Central Asia, Leiden: Brill press.
• Budak Münşî Kazvinî, (1378), Cevâhirü’l-Ahbâr Bahş-ı Târîh-i İran ez Karakoyunlu tâ Sâl H/K. 984, Tahran: Mirâs-ı Mektub.
• CİHAN, Cihad, (2010), XIX. Yüzyıl Seyyahlarına Göre Hazar Ötesi Türkmenleri (Sosyal, İktisadi ve Kültürel Durum), Yayımlanmamış Dr. Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• ÇINAR, Gülay Karadağ, (2011) “İki Büyük Türk Hakanı Şah İsmail ve Şeybanî Han Arasındaki Söz Duellosu”, History Studies, CIII, S.2, , s. 75-87.
• ÇIRAK, Osman, (2019), Şibanî Tarihi-Benâî’nin Şibanî-Namesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• DUMAN Şeyda ve Gülay Karadağ ÇINAR, (2017), “Zübdetü’l-Âsâr Işığında Özbek ve Kazak Boyları Arasındaki Münasebetler”, Altay Communities History Issues, (Ed. İlhan Şahin vd.) İstanbul, s.117-135.
• DUMAN, Şeyda, (2015), Zübdetü’l-Âsâr [vr. 461b-474b] Adlı Eserin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi, Yayımlanmamış Y.L. Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyonkarahisar.
• Ebulgazi Bahadır Han, (1343/1925), Türk Şeceresi (Şecere-i Türk), (hzl. R. Nur), İstanbul: Matbaa-i Amire.
• Ebulgazi Bahadır Han, (1996), Şecere-i Terâkime (Türkmenlerin Soykütüğü), (Haz. Zuhal Kargı Ölmez), Ankara: Şafak Matbaacılık.
• EHLERS, Eckart, (2002),“Gorgân ii. Dašt-e Gorgān”, Encyclopaedia Iranica, C.XI S.2: p. 142-145; http://www.iranicaonline.org/articles/gorgan-ii, 11.07.2019.
• EL-ZÜVEYRİ, Mahcub, (1382), “Siyâh-pûşân, Şûrişiyân Nâ-Şenâhte-i Asr-ı Safevî”, Kitab-ı Mâh Târîh ve Coğrafya, Şomara 70-71: s. 50-54.
• Emir Mahmud bin Handemîr, (1370), İran Der Rüzgâr-ı Şah İsmail ve Şah Tahmasb-ı Safevî, (Be Kuşeş: Gulam Rıza Tabatabaî), Tahran.
• ERDEM, Sevim, (2019), Abdullah İbn Ali-yi Nasrullahî Zübdetü’l-Âsâr (Metin-İnceleme-Sözlük), Yayımlanmamış Dr. Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Feridun Bey, (1264), Münşeâtü’s-Selâtin, C.I-II, İstanbul: Tophane-i Amire neşri.
• GÜNDÜZ, Tufan, (2010), “Şah İsmail”, DİA, Cilt XXXVIII, İstanbul: Diyanet Vakfı yay., s. 253-255.
• Hammer, (2010), Büyük Osmanlı Tarihi, C. III, (Yay. Haz. Mümin Çevik), İstanbul: Milliyet yay.
• Hasan Bey Rumlu, (1384), Âhsenü’t-Tevârîh, C. III, (hzl. Abdu’l-Hüseyin Nevaî), Tahran: İntişârât-ı Esâtîr.
• İskender Bey Münşî-yi Türkmen, (2019), Târîh-i Âlem-Ârâ-yi Abbâsî, I. Cilt 1. Kitap 1-2-3. Kısımlar, (çev. Ali Genceli, Yay. hzl. İsmail Aka), Ankara: TTK yay.
• İskender Bey Münşî-yi Türkmen, (2019), Târîh-i Âlem-Ârâ-yi Abbâsî, II. Cilt 1. Kitap 1-2-3. Kısımlar, (çev. Ali Genceli, Yay. hzl. İsmail Aka), Ankara: TTK yay.
• İskender Bey Münşî, (1377), Târîh-i Âlem Ârâ-yı Abbasî, C. I-III, (hzl. M. İ. Rıdvanî), Tahran: İntişârât-ı Dünya-yı Kitâb.
• İŞRAKİ, İhsan, “Çeşm-i Endâzî be Türkmânân-ı Esterâbâd der Asr-ı Safevî” Ferheng, Şomara 43, s. 21-32.
• JAVANSHIR, Babak, (2007), İran’daki Türk Boyları ve Boy Mensubu Kişiler (Safevî Dönemi-I. Şah Tahmasb hâkimiyetinin sonuna kadar / 1576), Yayımlanmamış Dr. Tezi, Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Kadı Ahmed bin Şerafeddin el Hüseyn el Hüseynî Kumî, (1383), Hulâsatü’t-Tevârîh, C. I, (hzl. İhsan İşrakî), Tahran: İntişârât-ı Danişgâh-ı Tahran.
• KANAR, Mehmet, Kanar Büyük Farsça-Türkçe Sözlük, Say yay. İstanbul 2016.
• MACİT, Abdulkadir, (2016), Şeybânî Özbek Hanlığı Siyasî, İdarî, Askerî ve İktisadî Yapı, Ankara: Nobel yay.
• Mirza Bey Conabedî, (1378), Ravzatü’s-Safeviyye, (hzl. Gulam Rıza Tabatabaî Mecd), Tahran: İntişârât-ı Movkufat.
• Mirza Muhammed Tahir Vahid Kazvinî, (1383) Târîh-i Cihân Ârâ-yı Abbasî, (hzl. Seyyid Said Mir Muhammed Sadık), Tahran: Pejuheşgah-ı Ulum-ı İnsani ve Mutalaʻat-ı Ferhengî.
• Muhammed Mirab Munis-Muhammed Rıza Mirab Agahi, (1999), Firdaws al-iqbal History of Khorezm, (Trans. Yuri Bregel), USA: Brill press.
• Muhammed Yar Bin Arab Katgan, (1385), Musahhirü’l-Bilâd (Târîh-i Şeybâniyân), (Tashih: Nadire Celalî), Tahran: Mirâs-ı Mektûb.
• Muhammed Yusuf Vâle-i İsfahanî, (1372), Holdeberrîn (Iran der devre-yi Safeviyye), (hzl. Mir Haşim Muhaddis), Tahran: İntişârât-ı Movkufat.
• Mulla Binâʻî, Kamâl al-dîn ʻAlî (1997), Shaybânî-nâma, (Ed. Kazuyukı Kubo), Kyoto.
• OBERLING, Pierre, (2002), “Guklân”, Encylopaedia Iranica, C.XI S.4: p.392-393. http://www.iranicaonline.org/articles/guklan 04.04.2020.
• Ötemiş Hacı, (2018), Cengiz-Nâme, (Haz. İlyas Kemaloğlu), Ankara: TTK yay.
• PARSADUST, Menuçehr, (1377), Şah Tahmasb-ı Evvel, Tahran: İntişâr-ı Sihamî.
• REID, James J., (1981), “Rebellion and Social Change in Astarabad, 1537-1744”, International Journal of Middle East Studies, Vol. XIII, No. 1 Cambridge University Press, p. 35-53.
• REID, James J., (2019), “Esterabad’da İsyan ve Sosyal Değişim (1537-1744)”, Türkmenler Üzerine Makaleler, (çev. Resul Kürşat Şahsi), İstanbul: Selenge yay., s. 113-141.
• RÖHRBORN, Klaus Michael, (1349), Nizâm-ı Eyalât der Devre-yi Safeviye, (trc. Keykavus Cihan-dârî), Tahran: Bungâh-ı Tercüme ve Neşr-i Kitab.
• SÜMER, Faruk, (2007) “Oğuzlar”, DİA, C. XXXIII, İstanbul: Diyanet Vakfı yay., s. 325-330.
• TOGAN, A. Zeki Velidî, (1981), Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi, İstanbul: Enderun Kitapevi.
• YAZICI, Tahsin, (1995), “Esterâbâd”, DİA, C.XI, İstanbul: Diyanet Vakfı yay., s. 437-438.