EVLİYA ÇELEBİ SEYAHATNÂMESİ’NDE AHRİYAN/AHİRYAN TERİMİ VE ETİMOLOJİK BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2020, Cilt: 8 Sayı: 25, 317 - 342, 15.12.2020

Aşkın Koyuncu

https://doi.org/10.33692/avrasyad.840820

Öz

15. yüzyılın ilk yarısından itibaren Osmanlı kaynaklarında karşılaşılan Ahriyan/ Ahiryan
teriminin anlamı ve etimolojisi konusunda tarihçiler, dilbilimciler, etnograflar vs. bilim insanları
arasında bir uzlaşı yoktur. Ahriyan teriminin Ahridos, Agarenos- Agaryan, Agrianes, Ahreios,
Aharayan, Ayran, Ahiyan (Ahiler) gibi terimlerden türediğine dair çeşitli görüşler mevcuttur.
Bunlar içinde Orta Çağ Yunancasında ve eski Bulgarcada küçümseyici bir sıfat olarak
Müslüman ve Türk anlamında kullanılan Agarenos- Agaryan teriminden geldiği görüşü öne
çıkmaktadır. Ahriyan kelimesinin 15. ve 17. yüzyıl Osmanlı kaynaklarında Bulgaristan,
Makedonya, Arnavutluk, Yunanistan, Bosna-Hersek’in yanı sıra İstanbul ve Trabzon taraflarında
çeşitli anlamlarda kullanıldığı görülmektedir. Ahriyan terimi erken dönem tahrir defterlerinde
mühtedileri tanımlamak için kullanılmasına rağmen, diğer çağdaş Osmanlı kaynaklarında nevMüslim, mühtedi, mürted, itikadı zayıf, dönek, cahil, ahmak, güvenilmez gibi genellikle olumsuz
bağlamda kullanılmıştır. Bununla birlikte, Ahriyan terimi zamanla yalnızca mühtedileri ifade eden
bir sıfat haline gelmiştir. Diğer taraftan, Rodop Pomakları da kendilerini Ahriyan olarak
tanımladıkları gibi, Hristiyan Bulgar komşuları tarafından da Ahriyan olarak adlandırılmışlardır.
Evliya Çelebi’nin kırk yıldan fazla süren gezilerini topladığı seyahatnâmesi Osmanlı kültür
tarihinin en önemli kaynaklarından biridir. Evliya Çelebi’nin gözlemleri Osmanlı toplumsal ve
gündelik hayatına dair pek çok konuya ışık tutmaktadır. Bu makalede Ahriyan teriminin Osmanlı
kaynaklarında ortaya çıkışı, kullanım alanları ve anlamlarını inceledikten sonra, Evliya Çelebi
Seyahatnâmesi’nde hangi anlamda, nerelerde kullanıldığını ele alacağız ve Evliya Çelebi’nin
terimin anlamı hakkındaki yorumlarını değerlendireceğiz. Ayrıca, Ahriyan teriminin anlamı ve
etimolojisi hakkında literatürdeki görüşleri gözden geçirdikten sonra terimin kökenini açıklamaya
çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Evliya Çelebi,, Ahriyan/Ahiryan,, Balkanlar,

Kaynakça

• Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, (2002), Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, VI. Kitap, (Haz. Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, (2003), Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, VII.Kitap, (Haz. Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman), Robert Dankoff, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, (2003), Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, VIII. Kitap, (Haz. Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, Robert Dankoff), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.