İran Ehl-i Hakları ve Alevi-Bektaşi Topluluklardaki Ortak İnanış ve Ritüeller

Yıl 2023, Cilt: 11 Sayı: 34, 229 - 241, 20.03.2023

İbrahim Karaca

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1194997

Cited By: 1

Öz

Bu çalışmanın konusunu İran da yaşayan Ehl-i Haklar ile Anadolu’da yaşayan Alevi-Bektaşi topluluklarının ortak kültürel değerleri oluşturmaktadır. Ehl-i Hak inancı 13. yy’da yaşayan Sultan İshak ile beraber ortaya çıkmıştır. Zaman içerisinde kendisine bir topluluk oluşturan Ehl-i Hak inancı özellikle İran’ın batı bölgelerinde yaygındır. Karakoyunlu ve Safevi devletleri döneminde yayılma imkânı bulan Ehl-i Hak inancına geniş Türk kitleleri de dâhil olmuştur. Özellikle Safevi devleti zamanında Ateşbeyi hanedanının kurulması inancı geniş kitlelere ulaştırmıştır. Daha öncesinde tarihi kaynaklarda anılmayan inanç Safevi devleti zamanında belgelerde yer almaya başlamıştır. Günümüzde Ehl-i Hak inancı İran’ın Kirmanşah Tebriz ve Tahran şehirlerinde yaygındır. Anadolu’ya Türklerin göçmesi ile aynı zamana denk gelen Anadolu Aleviliği 13. yy’da yaşayan Hacı Bektaş-ı Veli gibi önderleri vasıtasıyla hemen bütün Anadolu’da yaygın bir inanç durumundadır. Moğol akınları önünden Anadolu’ya gelen Türkler burada babalar vasıtasıyla yeni dini sistemler geliştirmişlerdir. Genel bir isimlendirme yapılması ile onları Alevi-Bektaşi topluluklar diye tanımlayabiliriz. Alevilik Anadolu da kurduğu ocaklar vasıtasıyla çok sayıda topluluk oluşturmuştur. Bu nedenle Anadolu da tek bir topluluktan veya inançtan bahsetmek güçtür. Ancak Bektaşilik özellikle Balım Sultan ile beraber kurumsallaşmaya başlamış ve bu durum Bektaşi tekkelerinin kapatılmasına kadar devam etmiştir. Bu çalışmanın amacı İran’da bulunan Ehl-i Haklar ile Anadolu da yaşayan Alevi-Bektaşi topluluklarının ortak kültürel değerlerini Türk kültürü bağlamında ortaya çıkarmaktır. Bu amaçla 2016-2019 yıllarında Tebriz, Tahran ve Kirmanşah şehirlerinde Ehl-i Haklar üzerine alan çalışması yapılmıştır. Bu alan çalışmasından Ehl-i Haklara dair bilgiler elde edilmiştir. Anadolu Alevi-Bektaşiliğine dair bilgiler ise literatür taramasından elde edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk Kültür Tarihi, Türk Halkları ve Toplulukları, İran Türkleri, Ehl-i Hak, Alevilik-Bektaşilik.

Common Beliefs and Rituals in Iranian Ahl-E of Haqqs and Alevi-Bektashi Communities

Öz

The subject of this study is the common cultural values of the Ahl-i Haklar living in Iran and the Alevi-Bektashi communities living in Anatolia. Ahl-e Haqq belief emerged with Sultan Ishaq, who lived in the 13th century. Ahl-e Haqq belief, which has formed a community over time, is especially common in the western regions of Iran. Large Turkish masses were also included in the belief of Ahl-e Haqq, which had the opportunity to spread during the Karakoyunlu and Safavid states. Especially during the Safavid state, the establishment of the Atesbeyi dynasty brought the belief to large masses. The belief, which was not mentioned in historical sources before, started to take place in documents during the Safavid state. Today, the belief of Ahl-e Haqq is widespread in Iran's cities of Kermanshah, Tabriz and Tehran. Anatolian Alevism, which coincides with the migration of Turks to Anatolia, is a widespread belief in almost all of Anatolia through its leaders such as Hacı Bektaş-ı Veli who lived in the 13th century. The Turks, who came to Anatolia in front of the Mongol raids, developed new religious systems here through their fathers. With a general naming, we can define them as Alevi-Bektashi communities. Alevism has created many communities through the ocaks it established in Anatolia. For this reason, it is difficult to talk about a single community or belief in Anatolia. However, Bektashism began to be institutionalized especially with Balım Sultan and this situation continued until the Bektashi lodges were closed. The aim of this study is to reveal the common cultural values of the Ahl-e Haqq living in Iran and the Alevi-Bektashi communities living in Anatolia in the context of Turkish culture. For this purpose, a field study on People of Rights was conducted in the cities of Tabriz, Tehran and Kirmanshah in 2016-2019. From this field study, information about Ahl-e Haqq was obtained. Information on Anatolian Alevi-Bektashism was obtained from the literature review.

Anahtar Kelimeler

Turkish Cultural History, Turkish Peoples and Communities, Iranian Turks, Ehl-i Hak, Alevism-Bektashism

Kaynakça

• Agaçeri, Seyyid Haşim, Hadi İstahri. 2014. “Negahi Nov be Ayin-i Ehl-i Hak ba Tekiye Ber Kitab-ı Serencam”. Tarihname-i Harzemi. (2): 1-24.
• Akın, Bülent. 2020. “Alevilikte Niyaz Kavramı ve Niyaz Merkezli Ritüeller”, Türük Uluslararası Dil Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi. (22) : 98-116.
• Atalay, Besim. 1991. Bektaşilik ve Edebiyatı. Çev. Vedat Atila. İstanbul: Ant Yayınları.
• Birge, John Kingsley. 1991. Bektaşilik Tarihi. Çev. Reha Çamuroğlu. İstanbul: Ant Yayınları.
• Bruinessen, Martin Van. 2015. Kürtlük, Türklük, Alevilik. 11. Basım. İstanbul: İletişim Yayınevi.
• Ceyhunabadi, Hacı Nimetullah. 1995. Şah Name-i Hakikat ya Hak’ul Hakayık. Tahran: İntişarat-ı Ceyhun.
• Efzali Şah İbrahimi, Seyyid Kazım (bita). Defter-i Rumz-ı Yaristan. Tahran.
• Faroqhi, Suraiya. 2017. Anadolu’da Bektaşilik. İstanbul: Alfa Tarih.
• Gökbel, Ahmet. 2019. Ansiklopedik Alevi-Bektaşi Terimleri Sözlüğü. Ankara: A.K.M Yayınları.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. 1995. Vilayet-name. İstanbul: İnkılap Yayınevi.
• Güngör, Özcan, 2012. Erdal Aksoy, Sosyolojik Açıdan Alevi-Bektaşilerde Tenasüh İnancı, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. (62): 249-270.
• Gocaveri, Ahmet Mollamiri. 2009. Ehl-i Hak. Tahran: Şeriat.
• Hodabende, Abdullah. 2004. Şenaht-ı Fırka-ı Ehl-i Hak.Tahran: İntişarat-ı Emir Kebir.
• Ivanow, W. 1950. Mecmua-i Resail-i ve İş’ari Ehl-i Hak. İntişarat-ı Encümen-i İsmail.
• Ivanow, W. 1953. The Truth-Worshippers of Kurdistan. Leiden: Brill.
• İlahi, Nur Ali. 1995. Burhan’ul Hak. Çap-ı Heştom. Tahran: İntişarat-ı Ceyhun.
• Karaca İbrahim. 2021. “Ehl-i Haklarda Yediler”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş-ı Veli Dergisi, (100). 147-157.
• Karaca, İbrahim. 2020. “Ehl-i Haklarda Kültürel Hayat”. Doktora Tezi. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Kayseri.
• Kreyenbroek, Philip G. 2020. "God First and Last": Religious Traditionsand Music of the Yaresan of Guran. Volume I: Religious Traditions, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Kubadi, İsmail. 1996. “Tahkik-i Piremun-ı Fırka-ı Ehl-i Hak”. Kelam-ı İslami.(14): 84-89.
• Mehdihani, Mücteba. 2018. “Berresi Tesir Cemiyet-i Ehl-i Hak Der Emniyet Ostan-ı Kermanşah”. Mutalaat-ı Ameliyat-ı Revani. (36): 91-121.
• Melikoff, Irene. 2010. Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe Çev. Turan Alptekin. 7. Baskı. Ankara: Cumhuriyet Kitapları, 2010.
• Melikoff, Irene. 2011. Uyur İdik Uyardılar. Çev. Turan Alptekin. 3. Basım. İstanbul: Demos Yayınları.
• Musalı, Namıq. 2013. Rus Oryantalistlerine Göre Ehl-i Haklar. İstanbul: Önsöz Yayıncılık.
• Müslimizade, Mahbube. 2015. “Berresi ve Tahlil-i Ayin-i Fırka-ı Ehl-i Hak”. Marufet-i Edyan. . (20): 27-48.
• Ocak, Ahmet Yaşar. 2012. Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri, Dokuzuncu Basım. İstanbul: İletişim.
• Öncül, Kürşat, 2021. “Aleviliğin Kökenine İlişkin Yeni Bilgiler ve Geçmiş Teorilerin Revizyonu”, Yazıt Kültür Bilimleri Dergisi. 1 (2): 123-133.
• Safizade, Sadık. 1996. Name-i Serencam ya Kelam-ı Hezane. Tahran: İntişarat-ı Hirmend.
• Sultani, Muhammed Ali. 2011. Derunmayehay-i Müşterek der Serencan Velayetname Buyruk. Tahran: İntişarat-ı Soha.
• Sultani, Muhammed Ali. 2017. “Serencam, Velayetname ve Buyrukta Alevilerin Ortak İnançları”, Çev. Esra Doğan Turay. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi. (16), 247-323.
• Suri, Maşallah. 1965. Surudha-ı Din-i Yarsan. Tahran: Emir Kebir.
• Taşgın, Ahmet. 2022. “Ehl-i Hak ve Kelamlarında Hacı Bektaş”, Yedi İklim Çar Köşede Hacı Bektaş Veli, ed.Taşgın Ahmet, Aksoy Erdal. 91-123. Leiden, Sota.
• Üzüm, İlyas. 2018. Tarihsel ve Kültürel Boyutlarıyla Alevilik. İstanbul: İsam Yayınları.
• Yezdanpenah, Şehnaz. 2016. Nakd-i Novber-i Ayin ve Meram-ı Ehl-i Hak. Kum: Ayende-i Dırahşan.
• Yıldırım, Rıza. 2019. Hacı Bektaş Veli’den Balım Sultan’a Bektaşiliğin Doğuşu. İstanbul: İletişim Yayıncılık.
• Yıldırım, Rıza. 2020. Geleneksel Alevilik, İstanbul: İletişim Yayıncılık.