Büyük Selçuklu Devleti’nde Bir Emir: Hâcib Erdem ve Faaliyetleri

Yıl 2023, Cilt: 11 Sayı: 36, 82 - 92, 20.09.2023

Ali Kozan

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1261271

Öz

Selçuklu dönem kaynaklarında adına ilk kez Tuğrul Bey devrinde rastlanan Hâcib Erdem, erken Selçuklu devrinde gerek siyasi gerek askerî ve gerekse Selçuklu saray teşkilatında mühim roller icra eden bir şahsiyet olarak ön plana çıkmaktadır. İlk olarak 1059 yılında Tuğrul Bey tarafından Musul meselesinin halli için görevlendirilen emirler arasında yer alan Erdem, Arslan Besasirî’nin Musul kuşatmasında şehri savunmuş ancak dördüncü ayın sonunda şehrin teslimine engel olamamıştır. 1063 tarihine gelindiğinde Hâcib Erdem, Selçuklu veraset meselesine ve taht kavgalarına karışan emir ve ordu komutanı olarak karşımıza çıkmaktadır. Tuğrul Bey’in veliaht tayinine karşı çıkarak Alparslan tarafına geçmiş ve kendisini devletin kaderine doğrudan etki eden bir meselenin içerisinde bulmuştur. Daha sonra Kutalmış’a karşı Sultan Alparslan’ın öncü birliklerinde mücadele vererek Alparslan’a zaman kazandırmıştır. Bu bağlamda Tuğrul Bey’in veliaht tayini sürecinde ve Alparslan ile Kutalmış arasındaki taht mücadelesinde yer alarak erken dönem Selçuklu tarihinde cereyan eden saltanat mücadelelerinde önemli bir rol oynamıştır. Hakkındaki bir diğer rivayet ise Batınî olduğu iddia edilen bir kişiyi kişisel katipliğine getirmesinden dolayı Sultan Alparslan ile yaşadığı anlaşmazlıkla ilgilidir. Bu görevlendirmeden dolayı Alparslan tarafından uyarılmış ve yapılan atama engellenmiştir. Bu hadise ise, dönemin mezhepsel mücadelelerinin boyutlarının anlaşılması için önemli bir hadisedir. Selçuklu tarihinde önemli roller icra eden Hâcib Erdem ile ilgili günümüze kadar herhangi bir çalışma yapılmamıştır. Bu çalışmanın amacı Hâcib Erdem’in devlet ve saray teşkilatındaki yeri ve öneminin ortaya konulmasıdır. Bu çalışmanın, Sultan Tuğrul ve Alparslan devirlerinin önemli devlet adamlarından birisi olarak Hâcib Erdem hakkındaki muhtelif çalışmalar için bir kapı aralayacağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

erken Selçuklu, Alparslan, hâcib, Hâcib Erdem, Batınîlik

An Emir in The Great Seljuk Empire: Hājib Erdem and His Activities

Öz

Kaynakça

• Abdurrahmân İbnü’l-Cevzî. 2014. el-Muntazam fî Târîhi’l-Ümem’de Selçuklular (H. 430-485=1038-1092), çev. Ali Sevim, Ankara: TTK Yayınları. Ahmed bin Mahmud. 2011. Selçuknâme, haz. Erdoğan Merçil, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları. Bundârî. 2016. Zubdetü’n-Nuşra ve Nuhbetü’l-Usra, haz. Kıvameddin Burslan, Ankara: TTK Yayınları. DİA. 1992. “Bârgâh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (s. 70), C. 5, Ankara: TDV Yayınları. Ebu’l-A’lâ el-Mevdûdî, 1971. Selçuklular Tarihi. çev. Ali Genceli, Ankara: Hilal Yayınları. el-Hüseynî. 1999. Ahbâru’d-Devleti’s-Selçûkiyye, çev. Necati Lügal, Ankara: TTK Basımevi. Eroğlu, Haldun. 2002. “Teşkilat Tarihi Açısından Farklı Bir Uygulama: Haciblik”, Kafalı Armağanı, Ankara: Akçağ Yayınları, s. 182-188. er-Râvendî. 1999. Muhammed b. Ali b. Süleyman, Râhatü’s-Sudûr ve Âyetü’s-Sürûr, C. I, Ankara: TTK Basımevi.
• İbnü’l-Adîm. 1976. Bugyet at-talab fî Tarîh Halab, yay. Ali Sevim, Ankara: TTK Basımevi. İbnü’l-Esîr. 1987. el-Kâmil fi’t-Târîh, tsh. Muhammed Yusuf ed-Dokâk, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye. İbnü’l-Kalânisî, t.y. Zeylü Tarihi Dımaşk. nşr. H. F. Amedroz, Kahire: Mektebü’l-Mütebennâ. İbn Kesîr, 2000. el-Bidâye ve’n-Nihâye, çev. Mehmet Keskin, İstanbul: Çağrı Yayınları. İbn Tağriberdî, 1992. en-Nücûmu’z-Zâhire fî Mülûluk-ı Mısr ve’l-Kâhire, thk. Muhammed Hüseyin Şemseddin, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye. İbnü’t-Tıktakâ, tsz. Ebû Câfer Muhammed bin Ali bin Tabataba, el-Fahri fi’lâdâbi’s-sultâniyye ve’d-düvelü’l-İslâmiyye. Beyrut: Dâru Sadır.
• Kafesoğlu, İbrahim, 1958. “Selçuk’un Oğulları ve Torunları”, Türkiyat Mecmuası, C. XIII’den ayrı basım, s. 117-130. Kerimüddîn Mahmud-i Aksarâyî. 2000. Müsâmeretü’l-Ahbâr, çev. Mürsel Öztürk, Ankara: TTK Basımevi. Kesik, Muharrem. 2001. “Kutalmış’ın Büyük Selçuklu Tahtını Ele Geçirme Gayretleri”, Türk Kültürü, Yıl: 39, S. 454, Şubat, s.97-105.
• Köprülü, Fuad. 1987. “Hâcib”, İA, C. 5 (1. Kısım), İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, s. 33. Köymen, Mehmet Altay. 2011. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi (Alp Arslan ve Zamanı), C. III, Ankara: TTK Basımevi. Kucur, Sadi S. 1994. “Debîr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 9, İstanbul: DİA, s. 63-64. Mecit, Songül, 2017. Anadolu Selçukluları, çev. Özkan Akpınar, İstanbul: İletişim Yayınları. Merçil, Erdoğan. 2002. “Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi”, Türkler, c. 4, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s. 597-633. Nizâmülmülk. 2013. Siyâsetnâme, haz. Mehmet Altay Köymen, Ankara: TTK Basımevi. Özbek, Süleyman, 2021. “Siyâsetnâmelerdeki Hükümdar Özellikleri Açısından Sultan Alp Arslan”, Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi (OTAD) V, 2, Aralık, s. 53-76. Özgüdenli, Osman Gazi. 2013. Selçuklular I, Ankara: İSAM Yayınları.
• Râvendî. 1999. Râhat-üs-Sudûr ve Âyet-üs-Sürûr, C. I, çev. Ahmed Ateş, Ankara: TTK Basımevi. Reşîdüddîn Fazlullâh. 2011. Cami’ü’t-Tevârih, çev. Erkan Göksu; H. Hüseyin Güneş, İstanbul: Selenge Yayınları. Sıbt İbnü’l-Cevzî. 2011. Mir’âtü’z-Zamân fî Târîhi’l-Âyân’da Selçuklular, terc. Ali Sevim, Ankara: TTK Basımevi. Sourdel, D. 1986. “Hadjib”, C. 45, The Encyclopaedia of Islam, Leiden, s. 45.
• es-Suyûtî, Celâluddîn, 1881. History of the Caliphs. Trns. Major H. S. Jarrett, Calcutta: Bapdist Mission Press. Sümer, Faruk, 1988. “Âgâcî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 1, İstanbul: DİA, s. 447. Taneri, Aydın. 1996. “Hâcib”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 14, İstanbul: DİA, s. 508-511. Toksoy, Ahmet. 2009. “Selçuklu Şehzadesi Kutalmış”, GEFAD, Prof. Dr. Reşat Genç Özel Sayı, Temmuz, C. 29, Özel Sayı, s. 218-235. Turan, Osman. 1969. Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, İstanbul: Turan Neşriyat. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. 1988. Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal, Ankara: TTK Basımevi. Yazıcı, Tahsin; İpşirli, Mehmet. “1995. Ferrâş”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.12, İstanbul: DİA, s. 408-409.