ELEMENTS THAT ARE PREFIXES OR USED AS PREFIXES IN UZBEK

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 40, 101 - 120, 15.09.2024

Tugba Bilveren

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1465694

Öz

The Turkish language which has experienced changes under the influence of different cultural environments throughout its historical development, has been under the influence of these cultures not only in terms of vocabulary but also in word-making, with the introduction of foreign elements into the language. Uzbek, which is a direct representative of Chagatai language; Tajik is one of the Turkish dialects that is greatly influenced by Arabic and Persian. In Turkish, which is an agglutinative language due to its structure, no derivation is made with prefixes. However, it has been observed that words derived from alla-, bad-, ba-, bar-, be-, bo-, no-, ser-, ham, kam, xush, gʻayri are included in the vocabulary of Uzbek. These prefixes used in word construction are grammatical elements that entered the language from Tajik and Persian, with which Uzbek interacts. For example, words such as badavlat ⁓ davlatli (rich, prosperous), baquvvat ⁓ quvvatli (strong, powerful) were derived from the Tajik language with the ba- prefix and took on the duties of the -li suffix. This prefix added to nouns means possession. Likewise, the prefix no-, which indicates denial and negativity, is placed before nouns to create words such as noumid (hopeless), nohaq (unfair), notinch (uneasy). This suffix corresponds to the -siz suffix in Uzbek. Or words such as sersuv (watery, watery), sershovqin (noisy), serhosil (highly productive) derived from the ser- prefix mean abundance and abundance. The ser- prefix gives information about the amount of the noun it is placed on. This prefix acts as the suffixes –li and –dor in Uzbek. It is also seen that some of these elements, which are suffixes in Uzbek, are words. In our study, the semantic features of the words included in Uzbek word formation and derived from these foreign elements will be discussed.

Anahtar Kelimeler

prefix, Uzbek, word formation, derivational suffixes

ÖZBEKÇEDE ÖN EK OLAN YA DA ÖN EK OLARAK KULLANILAN UNSURLAR

Öz

Tarihî gelişim seyri içinde farklı kültürel çevrelerin etkisiyle değişimler yaşamış olan Türk dili, yabancı unsurların dile girmesiyle sadece söz varlığı olarak değil söz yapımı konusunda da bu kültürlerin etkisinde kalmıştır. Doğrudan Çağataycaʻnın temsilcisi olan Özbekçe; Tacikçe, Arapça ve Farsçaʻnın büyük oranda etkilediği Türk lehçelerindendir. Yapısı gereği sondan eklemeli bir dil olan Türk dilinde ön eklerle türetim yapılmaz. Ancak alla-, bad-, ba-, bar-, be-, bo-, no-, ser-, ham, kam, xush, gʻayri ile türetilen sözcüklerin Özbekçenin söz varlığında yer aldığı görülmüştür. Söz yapımında kullanılan bu ön ekler, Özbekçenin etkileşim halinde olduğu özellikle Tacikçe ve Farsçadan dile giren gramatikal unsurlardır. Örneğin badavlat ⁓ davlatli (zengin, müreffeh), baquvvat ⁓ quvvatli (kuvvetli, güçlü) gibi sözcükler Tacikçeden dile giren ba- ön ekiyle türetilmiş ve -li ekinin görevlerini üstlenmiştir. İsimlere getirilen bu ön ek sahip olma anlamı taşır. Aynı şekilde inkâr ve olumsuzluk bildiren no- ön eki isimlerden önce getirilerek noumid (ümitsiz), nohaq (haksız), notinch (huzursuz) gibi sözcükler türetir. Bu ek Özbekçede -siz ekine karşılık gelir. Ya da ser- ön ekiyle türetilmiş olan sersuv (sulak, sulu), sershovqin (gürültülü), serhosil (yüksek verimli) gibi sözcükler bolluk, çokluk anlamı taşır. ser- ön eki üzerine getirildiği ismin miktarı ile ilgili bilgi verir. Bu ön ek Özbekçede –li ve –dor eklerinin görevini üstlenir. Özbekçede ek olma özelliği gösteren bu unsurlardan bazılarının birer sözcük olduğu da görülür. Çalışmamızda Özbekçe söz yapımına dâhil edilen ve bu yabancı unsurlarla türetilen sözcüklerdeki anlam özellikleri ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Ön ek, Özbekçe, söz yapımı, türetim ekleri

Kaynakça

• Aksan, Doğan (1980). Her Yönüyle Dil Ana Hatlarıyla Dilbilim, C. II, TD: Ankara.
• Bodrogligeti, A., J. E. (2003). An Academic Reference Grammar of Modern Literary Uzbek. Lincom: Los Angeles.
• Gʻulomov,A., Tixonov, A.N., Qoʻngʻurov, R. (1977). Oʻzbek Tili Morfem Lugʻati. O’qituvchi: Toshkent.
• Hojiyev, A. (1989). Oʻzbek Tili Soʻz Yasalishi. O‘qituvchi: Toshkent.
• --------------- (2007). Oʻzbek Tili Soʻz Yasalishi Tizimi. Oʻqituvchi: Toshkent.
• Irisqulov, M. (1992). Tilshunoslikka Kirish. O’qituvchi: Toshkent.
• Mirtojiyev, M. (1992). Hozirgi Oʻzbek Tili. Toshkent: Oʻqituvchi.
• OʻTİL I: Oʻzbek Tilining Izohlı Lugʻatı A-R (1981), Moskova: Oʻzbekiston SSR Fanlar Akademiyasi, Ruskiy Yazık.
• OʻTİL II: Oʻzbek Tilining Izohlı Lugʻatı S-H (1981). Moskova: Oʻzbekiston SSR Fanlar Akademiyasi, Ruskiy Yazık..
• Sapayev, Q. (2009). Oʻzbek Tili- Morfemika, Soʻz Yasalishi va Morfologiya. Nizomiy Nomidagi TDPU.
• Tekin, Talat (1989). Türk Dili Diyalektlerinin Yeni Bir Tasnifi, Erdem, 5(13), s.141-168.
• Tolkun, Selahittin. (2002). Özbek Türkçesinde Yeni Kelime Türetmede Kullanılan Yabancı Unsurlar. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, s.14, ss. 337-365.
• Tursunov, U., O’rinboyev, B. (1982). O’zbek Adabiy Tili Tarixi. O’qituvchi: Toshkent.
• Tursunov, U., Muxtorov, A., Rahmatullayev, Sh. (1992). Hozirgi Oʻzbek Adabiy Tili. Oʻzbekiston; Toshkent.
• Zokir, M. (1941). Oʻzbek Tilida Kelisihiklar. Filologiya, Oʻzbek Tilining Ilmiy Grammatikasi Uchun Materiallar. s. 87-127. Oʻz Fan: Toshkent.