19. YÜZYIL AZERBAYCAN MERSİYE EDEBİYATINDA TOPLUMSAL BELLEK: KENZÜ’L-MESÂİB ÖRNEĞİ

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 44, 1 - 13, 15.09.2025

Elnaz Serdar

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1256122

Öz

Bu makalede, Azerbaycan klasik edebiyatının önemli kollarından biri olan mersiye edebiyatı çerçevesinde, 19. yüzyılda kaleme alınan Kenzü’l-Mesâib adlı eser, toplumsal bellek ve kimlik inşası bağlamında incelenmektedir. Mirzâ Muhammed Taği Taciri Derbendî (Kumrî) tarafından yazılan bu divan, yalnızca bir ağıt veya dini metin değil; aynı zamanda tarihsel ve politik anlamlar taşıyan bir direniş söylemi olarak değerlendirilmektedir. Kumrî’nin, İran-Rusya savaşları sürecinde ve özellikle İran’ın mağlubiyetinin ardından Rus işgali altına giren Dağıstan bölgesinde yaşamış olması, eserin tematik derinliğini doğrudan etkilemiştir. Şair, Kerbelâ hadisesine yaptığı göndermeler aracılığıyla savaşın ve işgalin halk üzerindeki travmatik etkilerini, dini ve epik anlatım stratejileriyle harmanlayarak güçlü bir toplumsal mesaj üretmiştir.
Bu çalışmada, Kenzü’l-Mesâib’in yalnızca mersiye türünün klasik bir örneği değil, aynı zamanda cihat edebiyatının bir temsilcisi olarak nasıl işlev gördüğü analiz edilmektedir. Eserin sunduğu kavramsal çerçeve, direniş, şehadet, özgürlük ve adalet gibi temalar etrafında şekillenmekte ve bu sayede geniş bir coğrafyada –başta Azerbaycan olmak üzere, Horasan, Halacistan ve diğer İran Türk topluluklarında– kolektif hafızanın güçlenmesine katkı sağlamaktadır. Ayrıca bu değerli edebî eserde, sözlü kültürün yazılı edebiyata aktarımı ve bu inanç ile tarihsel olayın somut olmayan bir edebî miras olarak kayıt altına alınması söz konusudur. Zamana ve mekâna bağlı kalmaksızın, dönemin ötesine taşan bu eser, edebî ve kültürel hafızanın sürekliliğini sağlayan önemli bir kaynak niteliğindedir. Makale, divanın edebî, tarihsel ve sosyo-politik bağlamlarını bir arada değerlendirerek, eserin toplumsal kimlik ve bilinç oluşumuna nasıl hizmet ettiğini ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kenzü , Kumrî , Azerbaycan , Türk Mersiye Edebiyatı , Toplumsal Bellek.

Teşekkür

Bu makalenin hazırlanmasındaki işbirliği ve yol göstericiliği için değerli hocam Prof. Dr. Özkul Çobanoğlu'na teşekkür ederim.

COLLECTIVE MEMORY IN 19TH-CENTURY AZERBAIJANI ELEGIAC LITERATURE: THE CASE STUDY OF KENZÜ’L-MESÂİB

Öz

This article examines the Kenzü’l-Mesâib, one of the most prominent 19th-century examples of Azerbaijani classical elegiac literature, in the context of collective memory and identity formation. Authored by Mirzâ Muhammad Taqi Tājirī Derbendī (pen name: Kumrī), the work is not merely a religious lament but also a historical and political discourse of resistance. Kumrī’s experience of living in the Russian-occupied Dagestan region during and after the Iran-Russia wars deeply influenced the thematic structure of the text. Through references to the Karbala tragedy, the poet transforms the collective trauma of war and occupation into a powerful narrative by interweaving religious and epic imagery.
This study analyzes how Kenzü’l-Mesâib functions not only as a classical elegy but also as a representative of jihād literature, reflecting the sociopolitical climate of its time. Themes such as resistance, martyrdom, justice, and freedom are central to the work, which gained widespread recognition among Turkic communities across Azerbaijan, Khorasan, and Halajistan. Furthermore, the work reflects the transmission of oral culture into written literature, preserving both belief systems and historical events as intangible literary heritage. Transcending temporal and geographical boundaries, this literary masterpiece contributes significantly to the continuity of cultural memory. The article aims to explore how Kumrī’s divan serves the reconstruction of collective memory and fosters awareness of religious and national identity within subjugated Muslim societies.

Anahtar Kelimeler

Kenzü , Kumrî , Azerbaijan , Turkish Mersiye Literature , Collective Memory.

Kaynakça

• Azer, Amir İsmail. 2015. Şokuh-i Eşk [Aşkın Görkemi]. Tahran: Sohen.
• Başar, Umut. 2017. “Ali Asgar Cemrâsi ile Halaç Türkleri ve Halaç Türkçesi Üzerine Bir Röportaj”. Türk Yurdu 106 (354): 60-62.
• Behbudi, Hedayat. 2017. Edebiyat Der Cenghaye İran ve Rus [Edebiyat İran ve Rus Savaşlarında]. Tahran: Sue-ye Mehr.
• Elmasi, Mehdi. 2002. “Az Feday-i Mazandaran-i ve Terkib-bende u” [Feday-i Mazandarani ve onun Terkib-bendi]. Edebiyat ve Dini Sanat Üzerinde Makale toplusu. Huseyin Haddad; Nahid Salmani. Tahran: Neyestan, 69-87.
• Erel, Şerafettin. 1961. Dağıstan ve Dağıstanlılar. İstanbul: İstanbul Matbaası.
• Halbwachs, Maurice. 1992. The Collective Memory. New York: Harper and Row
• Halbwachs, Maurice. 1980. The collective memory. Çev. Francis J. Ditter ve Vida Yazdi Ditter. New York: Harper and Row.
• İsen, Mustafa. 1994. Acıyı Bal Eylemek: Türk Edebiyatında Mersiye. Ankara: Akçağ.
• Köçerli, Firidun Bey. 2005. Azerbaycan Edebiyatı. C.2. Baki: Avrasya Press.
• Köseoğlu, Nevzat. 1993. Türkiye Dışındaki Türk edebiyatları Antolojisi. C.3. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Kumri Tacir-i Derbendi, Muhammed Taği. 2001. Kenzü’l Mesaib: Kolliyat-i Divan-i Kumri. Hazırlayan: Sirus Kameri. Tebriz: Fahri Azer.
• Mehr News Ajansı. “Dağıstan Cumhuriyetinde Derbend şehrinde, Fars şair Kumri Derbendi’nin mezarı açıldı.”. Elektronik Veri Dağıtım Sistemi. https://www.mehrnews.com/news/ (Erişim tarihi:27.03.2022).
• Mirsadeki, Meymenet. 2010. Vaje-name Honer-i Şairi: Ferheng-i Tefsili istilahat-i Fen Şiir ve Sebk-ha ve Mektebhay-i An. [Şiir sanatı sözlüğü: şiirin teknik terimlerinin, üsluplarının ve okullarının ayrıntılı sözlüğü]. Tahran: Mehnaz.
• Namazova, Nurana. 2019. “Qumri Derbendi”. Ens.az Ensiklopediya. (Karataş, Muzaffer 2021’den. Mirza Muhammed Naki (Kumri)’nin Kenzü’l Mesaib’i Üzerine. Mecmua 6(11): 119-134).
• Şişman, Rabia Şenay. 2019. “Ayrılık Temi Ekseninde Öncelenen Dil Öğelerinin Stilistlik Kullanımlar: Kumrî Örneği”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 90: 116.
• Toprak, M. F. 1990. Endülüs Şiirinde Mersiye. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.