ESARETTEN RUS HİZMETİNE BİR SİBİR HANZADESİ: RUS ARŞİV BELGELERİ IŞIĞINDA KÜÇÜM HAN OĞLU ALTANAY

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 44, 29 - 39, 15.09.2025

Yusuf Akbaba

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1605342

Öz

Bu çalışma, Sibir Hanlığı'nın son hükümdarı Küçüm Han’ın oğullarından biri olan Altanay’ın (günümüz Türkçesiyle Altın Ay) hayatını ele almaktadır. Altanay, doğrudan dahlinin olmadığı bir savaşın ardından esaretten Rus hizmetine uzanan yaşam öyküsüyle, Küçüm Han soyundan gelenlerin yaşadıkları sürecin özünü anlamak açısından önemli bir figürdür. Altanay’ın eşleri ve çocuklarının onun ölümünden sonraki durumları da Sibir Hanlığı’nın sona ermesinden sonra Sibirya’nın sosyo-ekonomik yapısını değerlendirmek açısından dikkate değerdir. Bu bağlamda, çalışma, Altanay’ın hayatını detaylı bir şekilde ele almayı amaçlamaktadır.
Çalışma kapsamında, Rossiyskiy Gosudarstvennıy Arhiv Drevnih Aktov’dan (Rusya Devlet Eski Eserler Arşivi) temin edilen, özellikle 130 fonda yer alan arşiv belgelerinden yararlanılmıştır. Bu fonda, Sibir Hanlığı sonrası Küçüm soyuna dair ilişkin değerli bilgiler bulunmaktadır. Arşiv belgelerinin incelenmesi sonucunda, yalnızca Altanay’ın değil, Küçüm Han’ın diğer oğullarının da Rus Çarı tarafından maaşa bağlandığı ve her birine belirli miktarda toprağın gelirinin tahsis edildiği görülmüştür. Bu durum, 17. yüzyılın başlarından itibaren Rus devletinin sistemli bir politika izleyerek, Küçüm Han soyundan gelenlerin Rus devletine bağlılığını sağlamayı ve arttırmayı hedeflediğini göstermektedir. Bu bağlılığı güçlendirmek ve olası bir milli hareketin önüne geçmek amacıyla Hristiyanlığın bir araç olarak kullanıldığı da dikkat çekmektedir. Nitekim Altanay’ın iki oğlunun vaftiz edildiği kaydedilmiştir.
Son olarak, Altanay’ın eşlerinin, onun ölümünden sonraki durumları çalışma kapsamında ele alınmıştır. Onların yaşadığı zorluklar, yalnızca Sibir Hanlığı sonrası Şiban soyunun sosyo-ekonomik durumunu değil, aynı zamanda Rus devletinin uyguladığı sistemli politika ve stratejileri de gözler önüne sermektedir.

Anahtar Kelimeler

Sibir , Küçüm Han , Altanay , Hanzade , Rusya

A SIBERIAN KHANZADEH FROM CAPTIVITY TO RUSSIAN SERVICE: THE SON OF KUCHUM HAN ALTANAY IN THE LIGHT OF RUSSIAN ARCHIVE DOCUMENTS

Öz

This research investigates the life of Altanai, the son of Kuchum Khan, the last sovereign of the Sibir Khanate. Altanay's life narrative, which spans from captivity to service in the Russian military during a conflict he was not directly involved in, is crucial for understanding the experiences of Kuchum Khan's descendants. The circumstances of Altanay's wives and children following his demise are significant when considering the socio-economic framework of Siberia post the fall of the Sibir Khanate. This work intends to analyze the life of Altanay comprehensively.
The study utilized archival documents from the Rossiyskiy Gosudarstvennıy Arkhiv Drevnikh Aktov (Russian State Archive of Antiquities), namely from funds numbers 130 and 131. These funds encompass significant information regarding the members of the Sibir Dynasty. Archival documents revealed that the Russian Tsar compensated Altanay and the other sons of Kuchum Khan, each receiving a designated portion of land revenue. This situation illustrates that the Russian state, commencing in the early 17th century, sought to secure and enhance the allegiance of Kuchum Khan's descendants through a methodical program. The Russian state employed Christianity as a mechanism to reinforce allegiance and prevent a potential national movement. It is documented that two sons of Altanay were baptized.
Moreover the study examined the circumstances of Altanay’s wives after his demise. The challenges they faced illuminate both the socio-economic conditions of the Siberian Dynasty's households and the systematic policies and initiatives enacted by the Russian state.

Anahtar Kelimeler

Sibir , Kuchum Khan , Altanay , Khanzadeh , Russia

Kaynakça

• Acar, Serkan. 2016. “Sibir Hanlığı”. ss 388-406 içinde Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Acar, Serkan. 2021. “Altın Orda’nın Mirasçıları: Türk-Tatar Hanlıkları”. ss. 310-317 içinde Ötüken’den Kırım’a Türk Dünyası Kültür Tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Ahmedov, Buribay. 1965. Gosudarstvo Koçevıh Uzbekov. Moskva: Nauka.
• Bahruşin, Sergey. 1955. Nauçnıe Trudı III, Moskva: İzdatelstvo Akademii Nauk SSSR.
• Belyakov, Andrey Vasilyeviç. 2011. Çingisidı v Rossii XV-XVII Vekov, Ryazan: Mir.
• Dvortsovıe Razryadı T. II. 1851. Sankt Peterburg: II Otdeleniya Sobstvennoy Ego İmperatorskogo Veliçestva Kantselyarii
• Dvortsovıe Razryadı T. III. 1852. Sankt Peterburg: II Otdeleniya Sobstvennoy Ego İmperatorskogo Veliçestva Kantselyarii.
• Ebülgazi Bahadır Han. 2020. Şecere-i Türk. İstanbul: Selenge Yayınları.
• İshakov, Damir. 2006. Vvedenie v İstoriyu Sibirskogo Hanstva. Kazan: İnstitut İstorii im. Ş. Mercani.
• Kafalı, Mustafa. 1971, “Deşt-i Kıpçak ve Cuci Ulusu”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 25: 179-188.
• Karakulak, Mesut. 2019. “Haydut ve Devlet: Yermak’ın Batı Sibirya Seferi”. Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı 27: 273-296.
• Kemaloğlu, İlyas. 2019. “Sibir Hanlığı”. ss. 505-506 içinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Kızlasov, Leonid. 1992. Pismennıe izvestiya o drevnih gorodah Sibiri. Moskva: İzdatelstvo Moskovskogo Universiteta.
• Miller, Gerhard Fridrih. 1941. İstoriya Sibiri II. Moskva-Leningrad: İzdatelstvo Akademii Nauk SSSR.
• Matveyev, Aleksey ve Tataurov, Sergey. 2010. “Karta Sibirskogo Hanstva: Politiçeskoe, Ekonomiçeskoe i Etniçeskoe Napolnenie”. Srednevekovıe Tyurko-Tatarskie Gosudarstva 2: 57-64.
• Mesud b. Osman Kuhistanî. 1969. “Ta’rih-i Abu-l Hayr-Hani”. ss. 135-171 içinde Materialı po İstorii Kazahskih Hanstv XV-XVIII Vekov İzvleçecniya iz Persidskih i Tyurkskih Soçineniy. Alma-Ata: Nauka Kazahskoy SSR.
• Nebolsin, Pavel. 1846. Pokorenie Sibiri. Sankt Peterburg: İzdatelstvo Glazunovai Komp.
• Ryazanskiya Dostopamyatnosti Sobraniya Arhimandritom İeronimom. 1889. Ryazan: Foto-Tipo-Litografiya N. D. Malaşkina.