19. YÜZYILIN SONLARINDA KEMAH VE ÇEVRESİNDE EŞKIYALIK HAREKETLERİ

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 44, 119 - 148, 15.09.2025

Fatih Çiçek , Nurettin Birol

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1673825

Öz

Eşkıya kavramı, asi ve talihsiz anlamındaki Arapça “şaki” kelimesinin çoğulu olup; dağlarda yol kesen, hırsızlık ve soygun yapan, kişiler için kullanılır. 16. yüzyılın sonlarından itibaren Osmanlı Devleti'nde iktisadi, sosyal hayattaki bozulmalar ve uzun süren savaşların getirmiş olduğu ekonomik buhranlar taşrada süreç içerisinde asayiş ve güvenliğin azalması ile eşkıyalık hareketleri baş göstermiştir. Bu çalışmada ele aldığımız Kemah ve köylerinin Osmanlı hâkimiyeti döneminde arşiv kayıtlarına göre 16. yüzyıldan 20. yüzyılın başlarına kadar sürekli olarak gerek Dersim aşiretlerinin ve gerek Kemah’ta ikamet eden yerel aşiret unsurlarının yağma ve talanına maruz kalmıştır. Kemah ve civarında gerçekleşen eşkıyalık faaliyetleri incelediğimizde, klasik Osmanlı döneminin tanımlamasına göre ifade edilen celali, levend ve sarıca şeklindeki eşkıyalık türlerinden farklı olduğu ortaya çıkmaktadır. Kemah bölgesine saldıran Dersim eşkıyası, yağma, soygun ve zorbalık pratiğine başvuran bunu geçim amacıyla yapan örgütlü bir aşiret yapısı olarak karşımıza çıkmaktadır. Özellikle Dersim ve çevresinde ekilebilir arazilerden az olması, geçinebilmek için kaynakların yetersizliği ve aşiretlerin eşkıyalığı bir yaşam biçimi olarak benimsemeleri gibi sebeplerden dolayı bu aşiretler Kemah ve çevresine sık sık baskınlar düzenlemişlerdir. Osmanlı Devleti Dersim eşkıyasının neden olduğu asayişsizliğin çözümü için çeşitli askeri müdahalelerde bulunmuş, ancak bölgenin aşırı engebeli coğrafyası ve aşiretlerin şiddetli direnişleri nedeniyle tam anlamıyla başarılı olamamıştır. Özellikle 19. yüzyılın sonlarında Osmanlı merkezi otoritesinin toplumsal hayat üzerindeki güvenlik denetiminin kaybolduğu zamanlarda Dersim eşkıyası Kemah bölgesine yapmış olduğu yağma ve talanının şiddetini artırmıştır.
Çalışmamızın giriş kısmında Kemah’ın tarihçesi, coğrafi konumu, Osmanlı dönemi idari yapısı ve demografisi üzerinde durulmuştur. İkinci kısımda Kemah’ın asayişini ve güvenliğini tehdit eden hususlar izah edilmeye çalışılmıştır. Kemah ve köylerine yapılan aşiret kaynaklı eşkıyalık hareketlerine dair belgeler kronolojik bir düzende açıklanmaya çalışılmış ve eşkıyanın saldırıları sonrasında bölgenin maruz kaldığı kaotik durum izah edilmiştir. Bu baskınlar sonrası Kemah ahalisinin maruz kaldığı felakete karşılık devletin ve yerel yöneticilerin almış olduğu tedbirlerin ve yapılan yardımların ne şekilde icra edildiği ifade edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kemah , Dersim , Ekrad , Eşkıya , Aşiret

Banditry Movements in Kemah and Its Environs in The Late 19th Century

Öz

The concept of eşkıya (bandit) is the plural form of the Arabic word shaqī, meaning rebellious and unfortunate, and is used to describe individuals who ambush travelers, engage in theft, and commit robberies in mountainous regions. From the late 16th century onwards, due to economic and social deterioration as well as prolonged wars, the Ottoman Empire experienced a decline in law and order, especially in rural areas, which led to the emergence of banditry movements. According to archival records, the region of Kemah and its villages, under Ottoman rule, were consistently subjected to looting and plundering from the 16th century to the early 20th century—both by the Dersim tribes and by local tribal elements residing in Kemah. Upon examination, the banditry activities that occurred in and around Kemah appear distinct from the types described during the classical Ottoman era, such as Celali, Levend, or Sarıca bandits. The Dersim bandits who attacked the Kemah region were part of an organized tribal structure that engaged in looting, robbery, and acts of violence primarily as a means of subsistence. The primary drivers behind these tribal raids included the scarcity of arable land in Dersim and its surroundings, limited economic resources, and the adoption of banditry as a way of life. As a result, tribes from Dersim frequently launched raids into Kemah and nearby areas. In response, the Ottoman Empire attempted several military interventions to restore order; however, due to the region's extremely rugged terrain and the tribes' fierce resistance, these efforts achieved only limited success. Particularly in the late 19th century, as the central authority of the Ottoman state weakened and its control over public order diminished, the intensity of Dersim bandit attacks on Kemah significantly increased.
The introduction of this study addresses the historical background, geographical location, administrative structure, and demographics of Kemah during the Ottoman period. The second part explores the main issues that threatened public order and security in the region. Archival documents related to tribal-based banditry in Kemah and its villages are presented in chronological order, illustrating the chaotic conditions resulting from these assaults. The study also elaborates on the measures taken by the state and local administrators in response to the crises endured by the local population following these raids, as well as how those interventions were implemented.

Anahtar Kelimeler

Kemah , Dersim , Ekrad , Bandit , Tribe

Kaynakça

• Badem, Candan, Yıldırım, Mehmet. 2013. “Osmanlı Belgelerinde Dersim Islahatı (1870-1913)”. 2. Uluslararası Dersim Sempozyumu Bildirileri, 20-22 Eylül 2013, Tunceli. ss. 163-180
• Bardakoğlu, Ali. 1995. “Eşkıya”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 11, s. 463-466, İstanbul: TDV Yayınları.
• Birol, Nurettin. 2017. “1890-1900 Ermeni Ayaklanmalarının Erzincan’a Yansımaları ve İlk Ermeni İsyanları” Erzincan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (ERZSOSDE) X-I: (ss.21-34).
• Birol, Nurettin. 2024. “19. Yüzyıl Sonlarında Kemah Kazası” Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl 17, Sayı 2, 57-80.
• Cuinet, Vital. 1892. La Turquie D’Asie, C. I, Paris.
• Cuinet, Vital. (1894. La Turquie D’Asie, C. III, Paris.
• Çakaloğlu, Cengiz. 1999. Müşir Mehmet Zeki Paşa (1835-1926), Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Doktora Tezi, Erzurum.
• Çiçek, Fatih. 2016. “XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Erzincan’da Eşkıyalık Hareketleri (1750-1800)”, Uluslararası Erzincan Sempozyumu, C.1. 159-168. Erzincan.
• Darkot, Besim. 1997. “Kemah”, İA, C. 6, s. 559-561. Ankara: MEB Yayınları.
• Demir, Kader, Aksın, Ahmet. 2023. “18. ve 19. Yüzyılda Fırat Havzasında Şeyh Hasanlı Aşireti’nin Eşkıyalık Faaliyetleri”. Near East Historical Review, 13/1: 67 – 77
• Gencer, Fatih. 2015. “19. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti’nin Dersim’de Merkezî otoriteyi Kurma Çabaları” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 55: 217-242.
• Genç, Mehmet. 2005. Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• Geyikoğlu, Hasan. 2016. “Selçuklular’dan Osmanlılar’a Kemah” Uluslararası Erzincan Sempozyumu. 28 Eylül – 1 Ekim 2016 Erzincan Bildiriler Kitabı. C. 1: 209-216.
• Gül, Abdulkadir. 2015a. “Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Dersimin Islahı İçin Hazırlanan Raporlar ve Uygulamadaki Başarı Düzeyleri”. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi. 3, 16: 16-39.
• Gül, Abdulkadir. 2015b. “Osmanlı Dönemi Dersim Bölgesinde Yaşanan Güvenlik Sorunları” Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi. 3, 18: 1-33.
• Gül, Abdulkadir. 2017. ” Osmanlı Dönemi Erzincan Kazasının Nüfusu”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi. 5, 47: 39-66.
• İnalcik, Halil, Quataert, Donald. 2006. Osmanlı İmparatorluğunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi. İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Karataş, Yakup. 2020. “Arz ve Mahzarlar Işığında Erzincan Ahalisinin Talepleri” Erzincan Tarihi. Erzincan. 4,: 348-369.
• Konukçu, Enver. 2001. “Osmanlılar ve Millet-i Sâdıkadan Ermeniler”. Yeni Türkiye Ermeni Sorunu Özel Sayısı. Ankara: II/38: 621-629.
• Miroğlu, İsmet. 1990. Kemah Sancağı ve Erzincan Kazası (1520-1566). Ankara: TTK Yayınları.
• Sümer, Faruk. 1990. Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri. Ankara: TTK Yayınları.
• Şahin, İlhami. (2022) "Kemah", TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 25, s. 219-220, Ankara, TDV Yayınları.
• Şemseddin, Sami. (1314)-(1896), Kamus’ul Alam C. 5 İstanbul.