AFGANİSTAN’DA İNGİLİZ-RUS NÜFUZ MÜCADELESİ VE 1873 UZLAŞISIYLA ŞEKİLLENEN TÜRKİSTAN SİYASETİ

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 44, 496 - 516, 15.09.2025

İlker Türkmen

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1674920

Öz

Yüzyıllar boyunca Türklere ev sahipliği yapan ve Türklerle özdeşleşen Türkistan coğrafyasının Rusya tarafından sistemli bir şekilde istila edilmesi dikkatle incelenmesi gereken bir konudur. Hindistan’ı sömürgeleştirmek ve korumak isteyen İngiltere’nin Türkistan’ın istilasına karşı Rusya’ya cephe alması çıkar çatışmasının göstergesidir. “Türkistan hanlıkları arasındaki çatışma ortamı, Rusya’nın bölgedeki askeri ilerleyişini kolaylaştırmış ve bu durum karşısında Hindistan’ın güvenliğini korumak isteyen İngiltere, hanlıklarla olan münasebetleri artırmıştır. Bu süreçte birçok İngiliz subay, gezgin, devlet adamı ve kâşif Türkistan coğrafyasına gitmiş ve saha ile ilgili stratejik bilgiler toplamıştır. Bu çalışma, 19. yüzyılda İngiltere ve Rusya arasında Türkistan’da yaşanan jeopolitik rekabetin Afganistan üzerindeki yansımalarını incelemektedir. “Büyük Oyun” (The Great Game) olarak adlandırılan bu süreçte, İngiltere Hindistan’daki çıkarlarını korumak amacıyla Afganistan’ı bir tampon bölge olarak konumlandırırken, Rusya ise Türkistan üzerinden güneye doğru ilerleyerek Hindistan’a ulaşmayı hedeflemiştir. Çalışmada, İngiltere’nin Afganistan’a yönelik diplomatik ve askerî hamleleri, Afgan iç siyasetine müdahale çabaları ve sınır belirleme girişimleri detaylı biçimde ele alınmıştır. Aynı şekilde Rusya’nın Türkistan’daki yayılmacı siyaseti ve bu bölge üzerinden kurduğu stratejik üstünlük analiz edilmiştir. Afganistan’ın jeopolitik konumu, bu iki emperyal güç arasında bir denge unsuru olmaya zorlanmış, Afgan Emirliği’nin denge politikası da bu bağlamda şekillenmiştir. Arşiv belgeleri, dönemin seyyah raporları ve diplomatik yazışmalar ışığında hazırlanan bu çalışma, Afganistan’ın yalnızca bir mücadele sahası değil, aynı zamanda İngiltere ve Rusya’nın Asya’daki politik rekabetlerinin merkezi hâline geldiğini ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Büyük Oyun , Afganistan , Türkistan , İngiltere , Rusya , Sömürgecilik , Jeopolitik Rekabet.

THE ANGLO-RUSSIAN STRUGGLE FOR INFLUENCE IN AFGHANISTAN AND THE SACRIFICE OF TURKESTAN IN THE 1873 AGREEMENT

Öz

The systematic conquest of Turkestan, a region historically inhabited by Turks and closely associated with Turkish identity, by the Russian Empire is a subject that warrants careful examination. Britain's opposition to Russia's invasion of Turkestan, driven by its desire to colonize and protect India, reflects a fundamental conflict of interests between the two empires. The internal conflicts among the khanates of Turkestan facilitated Russia’s military advances in the region. In response, Britain sought to safeguard its interests in India by strengthening its relations with the khanates. During this period, numerous British officers, explorers, diplomats, and adventurers traveled to Turkestan to collect strategic information from the field. This study analyzes the geopolitical rivalry between Britain and Russia in 19th-century Turkestan, with a particular focus on its repercussions for Afghanistan. Within the framework of the “Great Game,” Britain aimed to establish Afghanistan as a buffer zone to protect its colonial possessions in India, while Russia pursued a strategy of advancing southward through Turkestan to ultimately reach India. The study explores Britain’s diplomatic and military maneuvers toward Afghanistan, its attempts to influence Afghan domestic politics, and efforts to delineate borders in the region. Likewise, it examines Russia’s expansionist policy in Turkestan and the strategic leverage it sought to gain through this territory. The geopolitical position of Afghanistan compelled it to serve as a balancing ground between these two imperial powers. Consequently, the foreign policy of the Afghan Emirate evolved in line with this precarious balance. Drawing upon archival documents, travel accounts, and diplomatic correspondence from the period, this study demonstrates that Afghanistan was not merely a battleground but a central arena of imperial contestation between Britain and Russia in Asia.

Anahtar Kelimeler

The Great Game , Afghanistan , Turkestan , Britain , Russia , Imperialism , Geopolitical Rivalry.

Kaynakça

• Adler, Gary. 1985. Beyond Bokhara: The Life of William Moorcroft, Asian Explorer and Veterinary Surgeon 1767-1825. London: Century.
• Aitchison, C. U. 1931. A Collection of Treaties, Engagements and Sanads Relating to India and Neighbouring Countries. Vol. I: The Treaties Relating to the Punjab, the Punjab States and Delhi. Calcutta: Government of India, Central Publication Branch.
• Amiry, Noorulhaq. 2024. “Emîr Şir Ali Han’ın Modernleşme Çabaları ve Seyyid Cemaleddin Afgani’nin Bu Süreçteki Etkileri (1869-1879)”. Akademik Tarih Ve Düşünce Dergisi 11(2): 1342-1364.
• Anwar, Zahid, Abdul Hamid Khan. 2016. “Kipling’s Depiction of the Great Game Between British India and Czarist Russia”. Al-Idah 33(2): 68-85.
• Balfour, Lady Betty. 1899. The History Of Lord Lyttons Indian Administration 1876 To 1880 Compiled From Letters and Official Papers. London: Longmans, Green and Co.
• Bayur, Yusuf Hikmet. 1987. Hindistan Tarihi: Nadir Şah Afşar'ın Akınından Bağımsızlık ve Cumhuriyet'e Kadar (1737-1949) (Kuruluşundan Bugüne Kadar Afganistan Tarihini De İhtiva Eder). C. 3. Ankara: TTK Basımevi.
• Beckwith, Christopher I. 2009. Empires of the Silk Road: A History of Central Eurasia from the Bronze Age to the Present. New Jersey: Princeton University Press.
• Bellew, Henry Walter. 1880. The Racesof Afganistan: Being A Brief Account of The Principal Nations İnhabiting That Country. Calcutta: Thacker, Spink & Co.
• Black, Jeremy. 2019. Kısa İngiltere Tarihi. Çev. Ekin Duru, 4. Baskı İstanbul: Say Yayınları.
• Boulger, Demetrius Charles. 1879. England and Russia in Central Asia. C. 2. London: W. H. Allen & Co.
• Bulut, Yücel. 2003. “Hindistan'da Sömürgecilik Oryantalizm ve William Jones”. Sosyoloji Dergisi 3(6): 71-106.
• Cagnat Rene, Jan Michel. 1992. İmparatorluklar Beşiği SSCB, Çin ve İslam'ın Arasında Orta Asya'nın Yazgısı. Çev. Erden Akbulut, T. Ahmet Şensılay. İstanbul: Alan Yayıncılık.
• Chichester, Henry Manners, Arthur Conolly. 1887. “Dictionary of National Biography”. ss. 24-26 içinde. C. 12. London-New York: Smith, Elder & Co.
• Curzon, George N. 1889. Russia in Central Asia in 1889 and the Anglo-Russian Question. London: Longmans, Green, and Co.
• Çelik, Muhammed Çelik. 2009. “1800-1865 Yılları Arasında Buhara Emirliği”. Basılmamış Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
• Çelikbilek, Abdul Metin. 2017. “Afganistan Emirî Şir Ali Han’ın Modernleşme Çabaları”. Çeşm-i Cihan: Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi E-Dergisi 4(2): 94-110.
• Çetin, Hilal. 2000. “1863-1873 Döneminde Orta Asya'da Rus-İngiliz Rekabeti”. Bilig (15): 1-14.
• Doğan, Orhan. 2004. “Çarlık Rusya’sının Türkistan Orta Asya Siyaseti İle İlgili Önemli Bir Belge”. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (11): 287-302.
• Doğan, Orhan, Aysel Erdoğan. 2017 “XIX. Yüzyılda İngiliz Sömürgeciliğinde Hindistan'ın Yeri ve Önemi”. Gaziantep University Journal of Social 16(3): 839-847.
• Drephal, Maximilian. 2024. “Colonial enquiry, pathology and the making of the ‘Afghan Crisis’ (c. 1857–1878)”. Critical Military Studies 10(3): 279–302.
• Edwards, H. Sutherland. 1885. Russian Projects Against India: From the Czar Peter to General Skobeleff. London: Remington & Co. Publishers.
• Erdoğan, Aysel. 2020. “Rusya’nın Türkistan’ı İşgalinde İgnatiyev Heyeti’nin Hazırlamış Olduğu Raporun Önemi”. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 19(2): 403-419.
• Eryılmaz, İsa. 2021. “Türkistan Coğrafyası ve Jeopolitiği” Tarih ve Gelecek Dergisi 7(1): 315-333.
• Ewans, Martin. 2008. Britain and Russia in Central Asia, 1880-1907. C. 1. Londra: Routledge.
• Ewans, Martin. 2010. Securing the Indian Frontier in Central Asia: Confrontationand Negotiation, 1865-1895. New York: Routledge.