IRAK-AMİRLİ TÜRKMEN MASALLARINDA FORMELLER

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 44, 149 - 170, 15.09.2025

Malak Jaafar Qanbar

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1675043

Öz

Masallar, halk edebiyatının en önemli anlatı türlerinden biri olup sözlü kültürün taşıdığı zengin içerik ve anlatım biçimleriyle dikkat çeker. Her masal, kendine özgü bir yapı ve üsluba sahiptir; bu da anlatıcının metni etkili bir şekilde iletmesine olanak tanır. Anlatıcının ustalığı, masalın dinleyiciler üzerinde güçlü bir etki bırakmasını da sağlar. Masalların yapı taşlarından biri de, belirli kalıp ifadeler ya da söz öbekleridir. Formeller masalların belli bölümlerinde tekrarlanan ya da belirli bir ritmi olan ifadeler olarak karşımıza çıkar. Bu tür ifadeler, masalın yapısal özelliklerinden olup anlatının akışını sağlamak, dinleyicinin dikkatini toplamak veya anlatıcıyla dinleyici arasındaki bağlamı güçlendirmek amacıyla kullanılır.
Irak’ın önemli üçüncü topluluklardan biri olan Türkmenler, oldukça zengin bir folklor geleneğine sahiptir. Bu çalışmada, Irak-Amirli Türkmenlerinin halk masallarında yer alan formeller incelenmiş ve sınıflandırılmıştır. Bu masalların formellerine yönelik daha önce yapılmış kapsamlı bir çalışma bulunmadığı için, bu araştırma önemli bir boşluğu doldurmaktadır. Bu araştırmada, formel kavramı ve türleri hakkında kısa bir açıklama yapıldıktan sonra, Amirli Irak Türkmen masallarındaki formel unsurların yapısını analiz etmek amacıyla derlenen belirli metinler üzerinde nitel içerik analizi yöntemi uygulanmıştır. İnceleme sonucunda, formellerin büyük ölçüde korunmuş olduğu saptanmış ve bazı kalıpların sıkça kullanıldığı ancak tekerlemeli ifadelerin nispeten az olduğu gözlemlenmiştir. Bu durum, masalların geleneksel yapılarını ve anlatımsal özelliklerini yansıtmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Masal , Amirli Irak Türkmen Matalları , Formel

FORMULAS IN IRAQI-AMIRLI TURKMEN FOLKTALES

Öz

Fairy tales are one of the most significant genres of folk literature, distinguished by their rich content and narrative forms preserved through oral culture. Each fairy tale has a unique structure and style, allowing the storyteller to deliver the narrative effectively. The storyteller’s mastery ensures that the fairy tale leaves a strong impression on its audience. One of the fundamental elements of fairy tales is the use of set phrases or word patterns. These fixed expressions, referred to as “formulas” or “rhymed phrases” in folk literature, appear in certain parts of fairy tales as recurring or rhythmically structured phrases. Such expressions serve as structural features of the fairy tale and are used to maintain the narrative flow, capture the audience’s attention, or strengthen the connection between the storyteller and the listeners.
The Turkmens, one of the three major ethnic groups in Iraq, possess a rich folklore tradition. This study examines and classifies the formulas found in the folk tales of the Amirli Turkmens in Iraq. To date, no comprehensive study has been conducted on the formulas of these tales, making this research a significant contribution to the field. After a brief explanation of the concept and types of formulas, the study employs a qualitative content analysis method using selected texts to analyze the structure of formulas in the Amirli Turkmen folk tales. The examination revealed that the formulas have largely been preserved, while some patterns appear more frequently than others, whereas rhymed expressions are relatively rare. This situation reflects the traditional structure and narrative characteristics of fairy tales.

Anahtar Kelimeler

Fairy tale , Amirli Irak Turkmen Folk Tales , Formula

Kaynakça

• Al-jabbari, Rawyar Abbas Jaafar. 2021. Irak Türkmen Romanlari Üzerine Bir İnceleme (1915- 2018), Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya, s. 45.
• Artun, Erman. 2014. Ansiklopedik Halkbilimi/ Halk Edebiyatı Terimler Sözlüğü. Adana: Karahan Kitabevi, s. 198.
• Alptekin, Ali Berat. 2000. “Hayvan Masallarının Formel Yapısı”. Selçuk Üniversitesi. Türkiye Araştırmaları Dergisi (7), s. 159.
• Aslan, Ensar. 2008. Türk Halk Edebiyatı. Ankara: Maya Akademi Yayınları, s. 274-275.
• Atay, Ayten. 2006. “Nogay masallarında formeller”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, (21), 26-27.
• Bayatlı, Necdet Yaşar. 2007. Irak Türkmenlerinin Masallarında Motif ve Tip İncelemesi. Ankara: 1. Baskı, s. 35.
• Bayatlı, Necdet Yaşar. 2009. Irak Türkmenlerinin Halk Masalları. Ankara: Berikan Yayınları, s. 11-12.
• Bayrakdarlar, Tuğba. 2023. “Türkmen Masallarında Formeller”. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 7(2), 1617-1655. https://doi.org/10.34083/akaded.1315298. s. 1650.
• Boratav, Pertev Naili. 1988. 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı. İstanbul: Gerçek Yayınları, s. 76.
• Boratav, Pertev Naili. 2000. Tekerleme (Türk halk masalının tipolojik ve stilistlik incelemesine katkı). (Çev. İsmail Yerguz), İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı. s. 9.
• Fedakar, Selami. 2011. Özbek Sözlü Geleneğinde Masallar. İzmir: Egetan Basım Yayınları, s. 169.
• Karagöz, Erkan. (2020). “Masallarda Başlayış Formelleri: İdil-Ural (Tatar ve Başkurt) Masalları Örneği”. Millî Folklor 128, 60-75 , s. 62.
• Oğuz, M. Öcal, Metin Ekici, Mehmet Aça, Dilaver Düzgün, R. Bahar Akarpınar, Mustafa Arslan, Aktan Müge Yılmaz, Gülin Öğüt Eker, Tuba Özkan, 2017. Türk Halk Edebiyatı El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları, s. 154.
• Özkaynak, Müzeyyen Eda. 2013. Masal formellerinin sembolik çözümlemesi, Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ, s. 150-156.
• Sakaoğlu, Saim. 1999. Masal Araştırmaları. Ankara: Akçağ Yayınları, s. 90.
• Sakaoğlu, Saim. 2002. Gümüşhane ve Bayburt Masalları, Ankara: Akçağ Yayınları, S. 250-263.
• Sakaoğlu, Saim. 2003. Masal Araştırmaları. Ankara: Akçağ Yayınları, s. 56.