17. VE 18. YÜZYILLARDA OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA İHTİDANIN İDARİ VE TOPLUMSAL DİNAMİKLERİ VE KİSVE BAHASI UYGULAMASI

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 44, 425 - 455, 15.09.2025

Gülcan Avşin Güneş

Öz

Bu makale, 17. ve 18. yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu’nda mühtedilere yönelik kisve bahası uygulamasını, salt bir inanç değişimi değil, devletin gayrimüslim tebaayla kurduğu ilişkiler ağı içerisinde çok boyutlu bir yönetim aracı olarak ele almaktadır Çalışmanın temel sorunsalı, kisve bahasının hangi toplumsal ve idari işlevleri üstlendiği ve bu uygulamanın birey-devlet ilişkilerinde nasıl bir rol oynadığıdır.
Literatürde çoğu zaman bireysel inanç tercihi, Osmanlı sultanlarının yönetim başarısı veya gayrimüslim halklara yönelik baskısı çerçevesinde yorumlanan kisve bahası, bu çalışmada arşiv belgeleri —özellikle arzuhaller, i‘lâmlar ve mühimme kayıtları— ışığında incelenerek çok yönlü bir yönetim stratejisi olarak analiz edilmiştir. Özellikle merkeziyetçiliğin yeniden kurgulandığı 17. ve 18. yüzyıllarda, dönemin gereklerine uygun yönetim, denetim ve meşruiyet araçlarının benimsenmesiyle gündeme alınan kisve bahası ihtidanın ödüllendirici ve kurucu pratiklerinden olmuştur.
Bulgular, kisve bahasının mühtedilerin Osmanlı toplumuna kabulünü hızlandıran, yeni kimliklerini görünür ve meşru kılan, sosyal aidiyet ve statü dönüşümünü destekleyen yapısal bir işlevi olduğunu göstermektedir. Makale, ihtida süreçlerinin kurumsal işleyişini ortaya koyarken, bu uygulamanın Osmanlı İmparatorluğu’nun dini ve sosyal çeşitliliği bağlamında istikrar, sadakat ve meşruiyet üretme stratejilerinin bir parçası olduğunu savunmaktadır. Bu çalışma, Osmanlı kaynaklarını kullanarak mevcut literatürdeki yaklaşımları kavramsal ve ampirik biçimde yeniden tartışmakta, kisve bahasını Osmanlı İmparatorluğu’nun dini, toplumsal ve bürokratik mantığıyla uyumlu rafine bir yönetim pratiği olarak konumlandırmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İhtida , Kisve Bahası , Gayrimüslimler , Osmanlı Yönetimi , Osmanlı Toplumu.

THE ADMINISTRATIVE AND SOCIAL DYNAMICS OF CONVERSION TO ISLAM AND THE PRACTICE OF KİSVE BAHASI IN THE OTTOMAN EMPIRE DURING THE 17TH AND 18TH CENTURIES

Öz

This article examines the Ottoman practice of kisve bahası—a form of material support provided to individuals who converted to Islam in the 17th and 18th centuries—not merely as a reflection of personal faith, but as a multifaceted governance tool situated within the broader relationship between the state and its non-Muslim subjects. The central question of the study is to identify the social and administrative functions of kisve bahası and its role in shaping state-individual relations. Often interpreted in the literature as either a personal religious choice, an expression of Ottoman administrative success, or a survival strategy by non-Muslim communities, kisve bahası is reassessed here—drawing on archival sources such as petitions, i‘lâms, and mühimme registers—as an instrument of layered administrative logic. Particularly in a period marked by the recalibration of central authority, kisve bahası emerged as one of the rewarding and constitutive practices of conversion. The findings demonstrate that the practice functioned structurally to facilitate the integration of converts into Ottoman society by legitimizing their new identities and enhancing social belonging and status. The article thus reconceptualizes kisve bahası as a refined administrative practice embedded within the Ottoman Empire’s religious, social, and bureaucratic rationality.

Anahtar Kelimeler

Kisve Bahası , Conversion to Islam , Nonmuslims , Ottoman Administration , Ottoman Society.

Kaynakça

• Abou-El-Haj, Rifa’at Ali. 2005. Formation of the Modern State, Sycracuse, New York: Sycracuse University Press.
• Antov, Nikolay. 2017. The Ottoman ‘Wild West’, New York: Cambridge University Press.
• Antov, Nikolay. 2000. “Kisve Bahası Arzuhalleri: Osmanlı Döneminde Balkanlarda İslamlaşma Sürecine Dair Kaynak”, Kebikeç, 10: 89-105.
• Avşin Güneş, Gülcan (2016). “Osmanlı Devleti’nin Gayrimüslimlere Bakışı ve Klasik Dönem Millet Sistemi”. Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi (SKAD), 1(2): 1-30.
• Baer, Marc David. 2010. IV. Mehmed Döneminde Osmanlı Avrupası’nda İhtida ve Fetih, İstanbul: Hil Yayınları.
• Çetin, Osman. 1991. “Hacı İvaz Paşa Vakfiyesindeki ‘Mühtedi Fonu’ Hakkında”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3(3): 167-175.
• Çetin, Osman. 1994. Sicillere Göre Bursa’da İhtida Hareketleri ve Sosyal Sonuçları: (1472-1909). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Düzdağ, Ertuğrul. 1983. Şeyhülislam Ebussuud Efendi Fetvaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Gradeva, Rossitsa. 2012. “Conversion to Islam in Bulgarian Historiography: An Overview”, in Religion, Ethnicity and Contested Nationhood in the Former Ottoman Space, Ed. Jorgen Nielsen, Brill, Leiden, Boston, 187-222.
• Günay, Hacı Mehmet. 2011. “Telkin”, ss. 404-406 içinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 40, İstanbul: TDV Yayınları.
• Fayda, Mustafa. 1991. “Atâ”, ss. 33-34 içinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 4, İstanbul: TDV Yayınları.
• Emecen, Feridun. 1991. “Atiyye-i Seniyye”, ss. 64 içinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 4, İstanbul: TDV Yayınları.
• Himmetoğlu, Emel. 2020. “Osmanlı’da İhtidâ Hareketleri ve Adana’da İhtidâ Edenler (1750-1799)”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 13(74): 135-161.
• İnalcık, Halil. 1954. “Ottoman Methods of Conquest” in Studia Islamica, 2: 103-129.
• İnalcık, Halil. 1995. “İstanbul: Bir İslam Şehri”, İslam Tetkikleri Dergisi, 9: 221-242.
• İnalcık, Halil. 2000. “Şikayet Hakkı: Arz-ı Hâl ve Arz-ı Mahzâr’lar” ss. 49-71 içinde Osmanlı’da Devlet Hukuk, Adalet, İstanbul: Eren Yayınları.
• İnce, İrfan, Fuat Aydın. 2017. “Bir 17. Yüzyıl İhtida Anlatısı: Bir Atinalı Mühtedî, Bir Osmanlı Kadısı, Sahn-ı Semân’dan Dârulfünûn’a”, ss. 507-578 içinde Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası - XVII. Yüzyıl, Sempozyum Tebliğleri, İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları.
• Kadrić, Sanja. 2018. “Ottoman Bosnia and Hercegovina: Islamization, Ottomanization, and Origin Myths”, Doctoral Thesis, Graduate School of The Ohio State University, Ohio.
• Kallek, Cengiz. 2020. “Müellefe-i Kulûb”, ss. 473-475 içinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 31, İstanbul: TDV Yayınları.
• Karamustafa, Ahmet T. 2008. Tanrı’nın Kural Tanımaz Kulları, İslam Dünyasında Derviş Toplulukları (1200-1550). Çev. Ruşen Sezer. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Köksal, Mehmet. 2000. “İhtida”, ss. 431–433 içinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 22, İstanbul: TDV Yayınları.