KÖKTÜRK, KIRGIZ VE TÜRKİYE TÜRKÇESİ ÇERÇEVESİNDE İSİM TAMLAMASI

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 44, 202 - 210, 15.09.2025

İbrahim Atabey

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1723342

Öz

Kelime grupları, dillerde tek bir kelimeyle ifade edilemeyen anlamlar için kullanılır. İsim tamlaması, Türk dilinde yeni bir kavramı, nesneyi, duyguyu ve düşünceyi geçici veya kalıcı olarak ifade etmek için kullanılan kelime gruplarından biridir. Bu kelime grubu, Türk dilinin ilk yazılı metinlerinden çağdaş lehçelerine kadar, yapı ve anlam bakımından ortak özelliklerini korumuştur. Bunun yanında tarihî ve çağdaş lehçeler arasında isim tamlamalarının yapı ve anlamında farklılaşmalar da meydana gelmiştir. Bu farklılık, Türk dilinin üç ana kolu olan Oğuz, Kıpçak ve Karluk lehçelerinde yer alan lehçelerde, kendi aralarında yok denecek kadar azdır. Buna karşılık bu üç boy arasında, isim tamlaması bakımından farklılıklar dikkat çekicidir. Köktürk Türkçesi ile Türk dilinin sonradan şekillenen lehçeleri olan Türkiye Türkçesi ve Kırgız Türkçesi arasında isim tamlaması yapısındaki kelime gruplarının belirtili isim tamlaması ve belirtisiz isim tamlaması olma bakımlarından farklılık ve benzerlikleri, bu kelime gruplarının anlamlarına da yansımıştır.
Örneğin, Türkiye Türkçesinde, isim tamlamasındaki tamlayan ögesi özel isim ise ve tamlama kalıcı isim olarak anlam kazanmamışsa belirtili isim tamlaması kurulur: Ankara’nın batısı. İsim tamlaması kalıcı bir anlam ifade ederse tamlayan ögesi özel isim olsa dahi belirtisiz isim tamlaması kurulur: Ankara kedisi. Kırgız Türkçesinde ise tamlayanın özel isim olması ve anlamın kalıcı hâle gelmesi durumunda da belirtili isim tamlaması kullanılabilmektedir: Kırgızdın makaldarı (TT Kırgız atasözleri).
Aynı durumu, Köktürk Türkçesi ile Türkiye Türkçesi ve Kırgız Türkçesi dışındaki Çağdaş Türk Lehçeleri karşılaştırıldığında da görmek mümkündür.
Takısız ad tamlaması olarak adlandırılan tamlama ise Köktürk Türkçesi, Türkiye Türkçesi ve Kırgız Türkçesinde görülmekle birlikte, Türkiye Türkçesi gramerciliğinde bu tür tamlamalar sıfat tamlaması içinde de değerlendirilmektedir.
İsim tamlamalarındaki yapı ve anlam çeşitlenmesi ve farklılaşması, Kırgız Türkçesi ile Türkiye Türkçesi arasında aktarma güçlüklerine, karşılıklı öğrenme ve öğretme sorunlarına da yol açmaktadır.
Bu çalışmada; Köktürk Türkçesi, Türkiye Türkçesi ve Kırgız Türkçesindeki isim tamlamaları üzerinde, yapı ve anlamdaki farklılaşmalar bakımından durulmuş; üç Türk Lehçesinden de konuyla ilgili örnekler verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

aktarma , isim tamlaması , Kırgız Türkçesi , Köktürk Türkçesi , Türkiye Türkçesi

Noun Phrase in the Framework of Gokturk, Kyrgyz and Türkiye Turkish

Öz

Word groups are used for meanings that cannot be expressed in a single word in languages. A noun phrase is one of the word groups used in the Turkish language to express a new concept, object, emotion or thought temporarily or permanently. This word group has preserved its common features in terms of structure and meaning from the first written texts of the Turkish language to its modern dialects. In addition, there have been differences in the structure and meaning of noun phrases between historical and contemporary dialects. This difference is almost non-existent among the dialects of the three main branches of the Turkish language: Oghuz, Kipchak and Karluk. On the other hand, the differences in noun phrases among these three tribes are striking. The differences and similarities of word groups in the noun phrase structure between Gokturk Turkish and Turkish and Kyrgyz Turkish, which are dialects of the Turkish language that took shape later, in terms of being definite noun phrases and indefinite noun phrases, are also reflected in the meanings of these word groups.
For example, in Turkey Turkish, if the complement element in the noun phrase is a proper noun and the phrase has not gained meaning as a permanent noun, a definite noun phrase is formed: Ankara’nın batısı. If the noun phrase has a permanent meaning, an indefinite noun phrase is formed even if the complement element is a proper noun: Ankara kedisi. In Kyrgyz Turkish, when the complement is a proper noun and the meaning becomes permanent, the definite noun phrase can be used: Kırgız’dın makaldarı (TT Kırgız atasözleri).
It is possible to see the same situation when comparing the Modern Turkish Dialects other than Gokturk Turkish and Türkiye Turkish and Kyrgyz Turkish.
The noun phrase without suffix is seen in Gokturk Turkish, Türkiye Turkish and Kyrgyz Turkish, however in Türkiye Turkish grammar, such phrases are also considered as adjective phrases.
The variation and differentiation of structure and meaning in noun phrases also leads to difficulties in transfer between Kyrgyz Turkish and Turkish, as well as mutual learning and teaching problems.
In this study, noun phrases in Gokturk Turkish, Türkiye Turkish and Kyrgyz Turkish were emphasized in terms of differences in structure and meaning; examples related to the subject were given from three Turkish dialects.

Anahtar Kelimeler

Gokturk Turkish , Kyrgyz Turkish , noun phrase , translation , Türkiye Turkish

Kaynakça

• Abdubaliyev, İ., A. Akmataliyev, A. Kadırmambetova, M. Kasımgeldiyeva, C. Semyonova. Kırgız Tilinin Sözdügü (Кыргыз Тилинин Сөздүгү). 2010. Bişkek: Kırgız Respublikasının Uluttuk İlimder Akademiyası, Çıngız Aytmatov Atındagı Til cana Adabiyat İnstitütü Yayını.
• Arıkoğlu, Ekrem, Cıldız Alimova, Rahat Askarova, Bilge Kağan Selçuk. 2018. Kırgızca-Türkçe Sözlük (Кыргызча-Түркчө Сөздүк). Ankara: Bengü Yayınları.
• Atabey, İbrahim, 2001. “Kırgızistan Gramerciliğinde Kelime Grubu Anlayışı”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Güz II, 12(2) Güz II: 591-598.
• Ceritoğlu, Murat. 2012. Kırgız Türkçesinin Söz Dizimi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Ercilasun, Ahmet Bican. 2016. Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Erdal, Marcel. 2004, A Grammar of Old Turkic. Leiden-Boston: Brill.
• Ergin, Muharrem. 1986. Üniversiteler İçin Türk Dili. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Karahan, Leylâ. 2004. Türkçede Söz Dizimi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Oruzbayeva, B., A. Tursunov, C. Sıdıkov, A. Akmataliyev, S. Musayev, T. Sadıkov. 2009. Azırkı Kırgız Adabiy Tili (Азыркы Кыргыз Адабий Тили). Bişkek: Çıngız Aytmatov Atındagı Til cana Adabiyat İnstitütü Yayını.
• Tekin, Talat. 2003. Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9.
• Tokyürek, Hacer, Çetin Pekacar. 2014. “Eski Türkçeden Günümüze Eksiz Ad Tamlaması Meselesi”. Dil Araştırmaları 15 (Güz): 9-38.
• Yudahin, K. K. 1988. Kırgız Sözlüğü I-II. çev. Abdullah B. Taymas. Ankara: TDK Yayınları.
• Zülfikar, Hamza. 2013. “Eski Tamlamalardan Yeni Tamlamalara”. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. 8/9 (Summer): 167-176.