Din Eğitimi Perspektifinden Siyasetnâmelerde İlmiye Sınıfının Sorunları ve Çözüm Önerileri: Nizâmülmülk’ün Siyasetnâmesi ile Koçi Bey Risalesi Örneği

Yıl 2023, Sayı: TÜRKİYE CUMHURİYETİ'NİN 100. YILI ÖZEL SAYISI, 342 - 370, 30.10.2023

Hakan Özkan

https://doi.org/10.48139/aybukulliye.1350413

Öz

Siyasi düşünce ve medeniyet tarihinde önemli bir yeri olan, kültürel mirasın genetik kodlarını barındıran, yönetim ve organizasyonda tespit edilen sorunlara ve çözüm önerilerine odaklanan, güçlü ve adil devlet için hükümdara etik ve etkin yönetim ilkelerini ve uygulamalarını öğütleyen siyasetnâmeler, siyaset bilimi ve kamu yönetimi, tarih, hukuk ve sosyoloji açısından önemli bilgiler ihtiva etmekle beraber eğitim ve din eğitimi alanına yönelik de tarihsel, kültürel ve eğitime yönelik içerik ve değerler sunmaktadır. Bu çalışmada, Türk-İslam devlet teşkilatında eğitim, din ve yargı alanlarında etkinliği olan ilmiye teşkilatının ve mensuplarının sorunları ve çözüm önerileri, Selçuklu Devleti veziri Nizâmülmülk’ün Siyasetnâme adlı eseri ve 17. Yüzyıl’da Osmanlı Devleti’nin saray erkanından olan Koçi Bey’in Risalesi örnekliğinde incelenmiştir. Her iki ilim ve devlet adamının, ilmiyeye ait tespit etmiş olduğu sorunların ve bunlara dair çözüm önerilerinin benzeşmesi, hatta günümüzde halen bu sorunlara rastlamak problemin zaman, mekan ve toplum üstü yapısına işaret etmekte, din eğitimi perspektifinden konunun incelenmesinin önemini ortaya koymaktadır. Doküman analizi tekniğinin kullanıldığı bu çalışma ile tarihsel süreçten ve kültürel hafızadan yararlanarak günümüz ilmiyesine yeni bir model geliştirilmesine zemin hazırlayacak bir motivasyon ve materyal oluşturulması hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Din Eğitimi, İlmiye, Kamu Yönetimi, Nizâmülmülk’ün Siyasetnâmesi, Koçi Bey Risalesi

From the Perspective of Religious Education Problems of the Ilmiye Class and Solution Suggestions in Politicnâmes: The Example of Nizâmülmülk's Politicnâme and Koçi Bey Risalesi

Öz

Having an important place in the history of political thought and civilization, containing the genetic codes of cultural heritage, focusing on the problems and solution proposals identified in management and organization, advising the ruler on ethical and effective management principles and practices for a strong and just state, politicnâmes contain important information in terms of political science and public administration, history, law and sociology, as well as historical, cultural and educational content and values for the field of education and religious education. In this study, the problems and solution proposals of the ilmiye organization and its members, who were active in the fields of education, religion and judiciary in the Turkish-Islamic state organization, are examined in the example of Nizâmülmülk's Siyasetnâme, the vizier of the Seljuk State, and Koçi Bey's Risalesi, one of the court officials of the Ottoman State in the 17th century. The similarity of the problems identified by both scholars and statesmen and their solution proposals, and the fact that these problems are still encountered today, points to the transcendental nature of the problem, and reveals the importance of examining the issue from the perspective of religious education. Using document analysis technique, this study aims to create a motivation and material that will pave the way for the development of a new model for today's seminary by utilizing the historical process and cultural memory.

Anahtar Kelimeler

Religious Education, Ilmiye, Public Administration, Nizâmülmülk, Koçi Bey Risalesi.

Kaynakça

• Adalıoğlu, H. H. (2009). Siyasetname, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (Cilt: 37, ss 304-306). TDV Yayınları.
• Mahmud. A. B. (1997). Selçuk-Nâme. (Çev: Erdoğan Merçil). Tercüman Yayınevi.
• Akçakaya, M. (2016). Türk İslam Tarihinde Yönetim Bilgeleri. Gazi Kitabevi.
• Akdağ, M. (1999). Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası “Celali İsyanlar”. Yapı Kredi Yayınları.
• Akgündüz, M. (1999). Osmanlı Devleti Teşkilatında İlmiye Sınıfının Yeri. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5(5), 249-254.
• Aksüt, A. k. (1939). Koçi Bey Risalesi. Vakit Yayınları.
• Akün, Ö. F. (2002). Koçi Bey. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (Cilt: 26, ss.143-148). TDV Yayınları.
• Akyüz, H. (2012). Değerler Eğitiminin Odağında Bir Değer: Hz. Muhammed. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 1(3), 272-299.
• Arslantürk, Z. (1997). Naima’ya Göre XVII. Yüzyıl Osmanlı Toplum Yapısı. Ayışığı Kitapları.
• Aşıcı, M. (2009). Kişisel ve Sosyal Bir Değer Olarak Okuryazarlık. Değerler Eğitimi Dergisi, 7(17), 9-26.
• Aşkın, D. (2019). Osmanlı’da Kurumsal Eğitim Sisteminin Bozulması ve Sosyolojik Boyutları. Uluslararası Türkoloji Araştırmaları Sempozyumu Tam Metin Kitabı (ss.339-346). Düzenleyen Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van. 26-28 Eylül 2019.
• Atar, F. (2020). İslâm Adliye Teşkilâtı Ortaya Çıkısı ve İşleyişi. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Atay, H. (1981). Medreselerin Gerilemesi. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 24(1-2), 15-56.
• Atik, K. (2000). XVII. Yüzyıl Osmanlı Aydınlarına Göre İlmiye Teşkilatındaki Çözülmeye İlişkin Tespit ve Teklifler. Bilig, 14, 31-54.
• Ay, M. E. (1989). Osmanlılarda İlmiye Teşkilatı. Diyanet Aylık Dergi, 25(2), 37-51.
• Baltacı, C. (2005). XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Belen, M. (2015). Siyasetnameler ve Bir Siyasetname Örneği: Adab-ı Saltanat. JASSS (The Journal of Academic Social Science Studies), 34, 275-283.
• Beyazıt, Y. (2009). Osmanlı İlmiye Bürokrasisinde Şeyhülislamlığın Değişen Rolü ve Mülâzemet Sistemi (16.-18. Yüzyıllar). Belleten, 73(267), 423-442.
• Bulut, Y. (2020). Devlet Yönetiminde İyi Yönetim ve Anlayış İlkeleri. Çizgi Kitabevi.
• Bursalı Mehmed Tahir Bey. (1975). Osmanlı Müeelifleri. 3 cilt (Çev. İsmail Özen). Meral Yayınevi.
• Cahen, C. (1990). İslâmiyet (Doğuşundan Osmanlı Devleti’nin Kuruluşuna Kadar). (Çev: Esat Mermi Erendor). Bilgi Yayınevi.
• Canatan, K. (2009). Geleneksel Siyaset ve Devlet Felsefesinin Bir Yorumu Olarak "Siyasetname"-Büyük Devlet Adamı Nizamülmülk'ün Devlet ve Siyaset Anlayışı Üzerine-. Journal of Turkish Studies, 4(7), 194-220.
• Canatan, K. (2014). İslâm Siyaset Düşüncesi ve Siyasetname Geleneği. Doğu Kitabevi.
• Cihan, A. (2004). Reform Çağında Osmanlı İlmiyye Sınıfı. Birey Yayıncılık.
• Cora, İ. (2016). Yönetim ve Organizasyon Bilimi Açısından Koçi Bey Risalelerinin Analizi: Tarihsel Bir Araştırma. İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 29(2), 221-244.
• Çevikbaş, R. (2006). Yönetimde Etik ve Yozlaşma. Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 20(1), 265-289.
• Develioğlu, F. (2004). Osmanlıca Türkçe Lügat. Aydın Kitabevi.
• Dinçer, Ö. (1990). Çağdaş Yönetim Düşüncesi Açısından Koçi Bey Risaleleri. Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 7(1-2), 351-360.
• Dinçer, Ö. (2018). Siyâsetnâmeleri Yeniden Okumak. Klasik Yayınları.
• Dursun, D. (1996). Siyaset ve Toplum. Emre Yayınları.
• Duyar, Z. (2019). Türk Yönetim Kültüründe Siyasetnamelerde Etik Değerler Ve 2000 Yılı Sonrası Türk Kamu Yönetiminde Etik Anlayış Üzerine Karşılaştırmalı Bir Analiz. (YÖK Tez Merkesi, Yüksek Lisans), Kırıkkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gökçe, A.F. (2010). Osmanlı Klasik Döneminde İdari Reform Hareketleri: Koçi Bey Risalesi. Yasama Dergisi, 14, 59-78.
• Güngör, E. (1995). Tarihte Türkler. Ötüken Yayınları.
• Halaçoğlu, Y. (1991). Klasik Dönemde Osmanlı Devlet Teşkilâtı. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Hallaf, A. (2006). İlk Dönem İslam Hukuku Yasama, Yargı ve Yürütme. (Çev: Abdülhadi Timurtaş). Pınar Yayınları.
• İbnü’l- Esîr. (2008). El Kâmil Fi’t- Tarih. Hikmet Neşriyat.
• İbnü'l-Adîm. (1982). Biyografilerle Selçuklular Tarihi (Bugyetü't-taleb fî Tarihi Haleb). (Çev:Ali Sevim,). Türk Tarih Kurumu.
• İhsanoğlu, E. (1994). Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi. IRCICA.
• İnalcık, H. (2014). Devlet-i Aliyye, Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar II. Türkiye İş Bankası Yayınları.
• İpşirli, M. (2000). İlmiye. İçinde Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi. (Cilt: 22. ss. 141-145), TDV Yayınları.
• İpşirli, M. (2020). Mülâzemet. İçinde Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi. (Cilt: 31, ss. 536-537). TDV Yayınları.
• İpşirli, M. (1994). Osmanlı Devlet Teşkilâtına Dair Bir Eser: Kavânîn-i Osmanî ve Râbıta-i Âsitâne. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, 14, 9-35.
• İpşirli, M. (1988). Osmanlı İlmiye Mesleği Hakkında Gözlemler (XVI-XVII. Asırlar). Osmanlı Araştırmaları, 7-8, 273-285.
• Kafesoğlu, İ. (1972). Sultan Melikşah. MEB Yayınları.
• Kafesoğlu, İ. (1997). Türk Millî Kültürü. Ötüken Neşriyat.
• Kılıç, Ü. (2012). İlmiye Teşkilatı. İçinde Osmanlı Teşkilat Tarihi El Kitabı (ed.: Tufan Gündüz). Grafiker Yayınları. Koçi Bey. (2007). Koçi Bey Risaleleri. (Çev.: Seda Çakmakcıoğlu. Kabalcı Yayınevi.
• Koralelçi, M. (2005). Küreselleşme Karşısında Manevi Değerlerimiz. Felsefe Dünyası, 1(41), 91-114.
• Köymen, M. A. (1972). Alparslan ve Zamanı. MEB Yayınları.
• Levend, A. S. (1962). Siyaset-Nameler. Belleten, 10, 168-183.
• Lewis, B. (1991). Modern Türkiye’nin Doğuşu. (Çev: Metin Kıratlı). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Mehmedoğlu, A. U. (2013). Din, Dindarlık ve Değerler. İZSU Sosyal Bilimler Dergisi, 1(2), 173-189.
• Mehmedoğlu, Y. (2006). Evrenselleşebilirlik ve Ahlâk. İçinde Küreselleşme Ahlâk ve Değerler s. 155-166 (Ed:Yurdagül Mehmedoğlu & Ali Ulvi. Mehmedoğlu). Litera Yayıncılık.
• Meydan, H. (2014). Okulda Değerler Eğitiminin Yeri ve Değerler Eğitimleri Yaklaşımları Üzerine Bir Değerlendirme. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1(1), 93-108.
• Millî Eğitim Bakanlığı. (1996). Örnekleriyle Türkçe Sözlük (4 cilt). Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Nizâmülmülk. (2011). Siyasetname (Çev: Mehmet Taha Ayar). Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Ocak, A. (2009). Selçuklular. İçinde Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi. (Cilt: 36, ss. 375-377. TDV Yayınları.
• Odabaşı, F. (2013). Koçi Bey Risalesi'nin Sosyolojik Analizi. Toplum Bilimleri Dergisi, 7(14), 233-272.
• Okumuş, O. (2013). Osmanlı Tarihinde Katledilen Şeyhülislamlar. Sosyal ve Beşerî Bilimler Dergisi, 5(1), 387-396.
• Ortaylı, İ. (2017). Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti'nde Kâdı. Kronik Kitap.
• Ortaylı, İ. (2008). Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi. Cedit Neşriyat.
• Öz, M. (2015). Kanun-ı Kadimin Peşinde Osmanlı'da Çözülme ve Gelenekçi Yorumcuları. Dergâh Yayınları.
• Özaydın, İ. (2007). Nizâmiye Medresesi. İçinde Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi, (Cilt: 33, ss. 188-191). TDV Yayınları.
• Piyadeoğlu, C. (2012). Güneş Ülkesi Horasan: Büyük Selçuklular Dönemi. Bilge Kültür Sanat Yayınevi.
• Râgıb el-isfahânî. (2007). Müfredât-ü Elfâzi’l-Kur'ân. Pınar Yayınları.
• Savaş, A. İ. (1999). Lâyiha Geleneği İçinde XVIII. Yüzyıl Osmanlı Islahat Projelerindeki Tespit ve Teklifler. Bilig, 9, 87-113.
• Süreyya, M. (1996). Sicilli Osmani (6 cilt) (Ed.: Nuri Akbayar). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Şanal, M. (1999). Eşref Efendizade Mehmet Şevketi'nin Medreselere İlişkin Islahat Düşünceleri ve Çözüm Önerileri. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 10(10), 193-218.
• Talas, M. A. (2000). Nizamiye Medresesi ve İslâm’da Eğitim-Öğretim (Çev: Sadık Cihan). Etüt Yayınları.
• Taneri, A. (1981). Türk Devlet Geleneği (Dün-Bugün). Töre Devlet Yayınevi.
• Terzi, M. A. (2015). Türk Devlet Geleneğinde Bürokrasi. Bilge Kültür Sanat Yayıncılık.
• Tirmizî, M. İ. b. M. İ. D. (1998). Sünen-i Tirmizî (Beşşar Avvâd Maruf, Thk.). Dâru’l-Garbi’l-İslami.
• Tunç, A., vd. (2019). Nizamülmülk’ün Türk-İslam Yönetim Geleneğine Yaptığı Katkılar. Management and Political Sciences Review, 2(2), 29-51.
• Turan, O. (2008). Selçuklular Tarihi ve Türk –İslâm Medeniyeti. Ötüken Yayınları.
• Uğur, A. (2001). Osmanlı Siyâset-Nâmeleri. Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Ulusoy, K., & Dilmaç, B. (2012). Değerler Eğitimi. Pegem Akademi Yayıncılık.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ünal, M. A. (2002). Osmanlı Müesseseleri Tarihi. Fakülte Kitabevi.
• Yancı, Ü. (2016). 18. Yüzyıl Osmanlı Medreselerinde Müderrislerin Atanma Usulleri. Journal of World of Turks, 8(1), 395-419.
• Yurdakul, İ. (2008). Osmanlı İlmiye Merkez Teşkilatında Reform (1826-1876). İletişim Yayınları.
• Zengin, G. (2017). Nizâmü'l-Mülk'ün Siyasetnamesi'nde Değerler Eğitimi. (YÖK Tez Merkezi, Yüksek Lisans). Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.