Some Observations on Yalı Agha Osman Agha and the Office of Yalı Agha

Yıl 2024, Cilt: 5 Sayı: 1, 97 - 118, 31.03.2024

Ahmet Doğan

https://doi.org/10.48139/aybukulliye.1328627

Öz

Although The Crimean Khanate is one of the important Turkish Islamic states established in the North of the Black sea many instituons related to the state organization have not been fully clarified. One of these unclarified establishments is the Yali Agha. For this reason in this study It is aimed to cotribute to the englihtenment of the Crimean Khanate state organization by emphasizing the position of Yali Agha. In this context the study was evaluated with a holistic aproach and the position of Yali Agha was tried to be investigated by taking Osman Ağa to the centre through the Ottoman archieve documents the Crimean Khanate chronicle and especially the assets of Osman Yali Agha in the Crimean Khanate Kadıasker Notebook. In the light of the findings abtained in this context some determinations were made. In this context the mansion Yali Aghas are the officers of the Tatars in the Budjak region. After the establisment of the Budjak Serasker they become a millitary administrator affiliated to it. Although their Center was İnn Barracks in the Budjak region they took care to reside in the Capital Bahçesaray. The position of Yali Agha was established before 1650 It was abolished by the Ottoman State in 1665 and It was re-established in 1676 connected to the Crimean Khans and continued its existence until the last quarter of the 18 th century. Yali Aghas found a place for themselves in the Crimean Khanate and even Ottoman protocol. In this contextmansion Yali Aghas who are stated to have the status of vizier in some sources appeared in the presence of the vizier of the Ottoman State during the compaigns and when they went to İstanbul some of their needs were met by the Ottoman state. Yali Aghas whose most important task is to maintain the security in the Budjak Region are soldiers who participated in many expeditions with the Ottoman army and the Crimean Khans. Osman Yali Agha who is examined in this study is one of the Important Yali Agha of the Crimean Khanate and the study is the first study about him. Osman Aga Crimean Khans I. Selim Geray Khan III. Gazi Geray Khan II. Devlet Geray Khan and III. Saadet Geray Khan he was in the Office of Yali Agha. There fore It is thought that he was an important mansion Yali Agha who gained the trust of Crimean Khans. Osman Yali Agha participated in various expeditions with the Crimean Khans and the Ottoman Army including on Austria while he was in the position of Yali Agha. He was rewarded by both the rulers of the Crimean Khanate and rulers of the Ottoman states for his services Osman Yali Agha, who had two sons and a daughter died in Bahçesaray in March 1718 and was buried in Bahçesaray on the same date. According to the record in the Kadıasker registers of the Crimean Khanate Osman Ağa was one of the richest of Bahçesaray. Osman Agha owns a large number of belongings real estate and twenty seven slaves. The remaining Money after the debts are paid is 726.589 akçes. Assetts are divided according to Islamic law. It is thought that Osman Yali Agha has knowledge of Arabic from his books in his assets. When the findings obtained in the study are evaluated as a whole It is predicted that the position of Yali Agha has an important place in the state organization of the Crimean Khanate especially in the provision of security in the sub-province region and in ensuring the participation of Budjak Tatars in the expedition.

Anahtar Kelimeler

Crimean Khanate, Budjak, Yali Aga, Osman Aga

Yalı Ağası Osman Ağa ve Yalı Ağalığı Makamı Hakkında Bazı Tespitler

Öz

Kırım Hanlığı, Karadeniz’in kuzeyinde kurulan önemli Türk-İslâm devletlerinden biri olmasına rağmen devlet teşkilatıyla ilgili birçok müessese tam olarak aydınlatılamamıştır. Aydınlatılamayan bu müesseselerden biri de Yalı ağalığı makamıdır. Bu nedenle bu çalışmada Yalı ağalığı makamı üzerinde durularak Kırım Hanlığı devlet teşkilatının aydınlatılmasına katkı yapılması amaçlanmıştır. Bu bağlamda çalışma bütüncül bir yaklaşımla değerlendirilerek Osmanlı arşiv belgeleri, Kırım Hanlığı kronikleri ve özellikle Kırım Hanlığı Kadıasker Defteri’nde yer alan Osman Ağa’nın muhallefâtı üzerinden Osman Ağa merkeze alınarak Yalı ağalığı makamı tahkik edilmeye çalışılmıştır. Bu bağlamda elde edilen bulgular ışığında da bazı tespitlerde bulunulmuştur. Bu kapsamda Yalı ağaları, Bucak Tatarların zabitidirler. Bucak Seraskerliğinin kurulmasından sonra ise ona bağlı askeri bir yönetici haline gelmişlerdir. Merkezleri Bucak Bölgesindeki Han Kışlası olmasına rağmen başkent Bahçesaray’da da ikamet etmeye özen göstermişlerdir. Yalı ağalığı makamı 1650 yılından önce ihdâs edilmiş, 1665 yılında Osmanlı Devleti tarafından lağvedilmiş, 1676 yılında ise tekrar tesis edilerek Kırım hanlarına bağlanmış ve varlığını 18. yüzyılın son çeyreğine kadar devam ettirmiştir. Yalı ağaları, Kırım Hanlığı hatta Osmanlı protokolünde de kendilerine yer bulmuşlardır. Bu kapsamda bazı kaynaklarda vezir statüsünde oldukları ifade edilen Yalı ağaları seferlerde Osmanlı Devleti vezir-i azâmının huzuruna çıkmışlar, İstanbul’a gittikleri zaman da bir kısım ihtiyaçları Osmanlı Devleti tarafından karşılanmıştır. En önemli görevi Bucak Bölgesinde asayişi sağlamak olan Yalı ağaları, Osmanlı ordusuyla ve Kırım hanlarıyla birçok sefere katılmış, asker sahibi kişilerdir. Bu etütte irdelenen Osman Ağa ise Kırım Hanlığı’nın önemli Yalı ağalarından biri olup yapılan çalışma bugüne kadar onun hakkında yapılan ilk incelemedir. Osman Ağa, Kırım Hanları I. Selim Geray Han, III. Gazi Geray Han, II. Devlet Geray Han ve III. Saâdet Geray Han zamanında Yalı ağalığı makamında bulunmuştur. Dolayısıyla Kırım hanlarının itimadını kazanmış önemli bir Yalı ağası olduğu düşünülmektedir. Osman Ağa, Yalı ağalığı makamında iken Kırım hanlarıyla ve de Osmanlı ordusuyla Avusturya dâhil olmak çeşitli seferlere iştirak etmiştir. Yapmış olduğu hizmetlerden dolayı da hem Kırım Hanlığı yöneticileri tarafından hem de Osmanlı Devleti yöneticileri tarafından taltif edilmiştir. İki oğlu ve bir kızı olan Osman Ağa, evâsıt-ı rabiulahir 1130 (Mart 1718) tarihinde Bahçesaray’da vefât etmiş ve yine aynı tarihte Bahçesaray’a defnedilmiştir. Kırım Hanlığı Kadıasker Defterlerinde yer alan muhallefât kaydına göre Osman Ağa, Bahçesaray’ın zenginlerindendir. Muhallefâtında çok sayıda eşya ve gayrimenkul ile birlikte yirmi yedi adet kölesi vardır. Borçları çıkıldıktan sonra kalan muhallefât miktarı 726.589 akçedir. Muhallefâtı İslâm hukukuna göre taksim edilmiştir. Osman Ağa’nın muhallefâtında yer alan kitaplardan Arapça’ya vakıf olduğu düşünülmektedir. Çalışmada elde edilen bulgular bir bütün olarak değerlendirildiğinde Yalı ağalığı makamının Kırım Hanlığı devlet teşkilatında önemli bir yerinin olduğu, özellikle Bucak Bölgesinde asayişin sağlanmasında ve Bucak Tatarlarının sefere iştiraklerinin sağlanmasında etkili oldukları öngörülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kırım Hanlığı, Bucak, Yalı Ağalığı, Osman Ağa

Kaynakça

• A. Arşiv Kaynakları.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (BOA, TS.MA.e.), 788/71.
• Mühimme Evrakı (BOA, A.DVNS. MHM.d.), 97-48; 97-104; 97-106; 129-1181; 133-224.
• Ali Emiri, Mustafa II (AE.SMST.II.), 116-12647; 108-114; Osman III (BOA, AE.SAMD.III), 232-22187.
• Cevdet, Eyalet-i Mümtaze (BOA, C..MTZ.), 5-229.
• İbnülemin, Müsted’iyat (BOA, İE. MT), 1/94.
• Rusya Federasyonu St. Petersburg Milli Kütüphanesi’nde Otdel Rukopisey Rossiyskoy Natsionalnoy Biblioteki
• (ORRNB) Fond 917’de Kırım Hanlığı Kadıasker Defterleri:
• ORRNB, FOND 917, 35 Numaralı Kırım Hanlığı Kadıasker Defteri.
• ORRNB, FOND 917, 38 Numaralı Kırım Hanlığı Kadıasker Defteri.
• ORRNB, FOND 917, 45 Numaralı Kırım Hanlığı Kadıasker Defteri.
• ORRNB, FOND 917, 48 Numaralı Kırım Hanlığı Kadıasker Defteri.
• ORRNB, FOND 917, 71 Numaralı Kırım Hanlığı Kadıasker Defteri.
• B. Araştırma ve İnceleme Eserler.
• Abdulgaffar Kırımî (2014), Umdetü’l-Ahbâr, Derya Derin Paşaoğlu.(Yay. Haz.). Ed: Mirgaleev, Marjanı Instıtute of Hıstory of the Akademy of The Repuclıc of Tataristan.
• Bartınlı İbrahim Hamdi, Atlas-ı Cihan, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi 2044.
• Başer, A. (2010). Bucak Tatarları (1550-1700). [Yayımlanmamış Doktora Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi].
• Bıyık, Ö. (2014). Osmanlı Yönetiminde Kırım (1600-1674),Ötüken Neşriyat.
• Bülbül, İ. (2016), Yedisan-Bucak Nogaylarının 1756 ve 1758 İsyanları, Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 1(1), 74-113.
• Can, A. (2022). Hurremî Çelebi Akay Tarihi (Tenkitli Metin - Değerlendirme). [Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi].
• Derin, F. Ç. (1993). Abdurrahman Abdi Paşa Vekayı-namesi: Tahlil ve Metin Tenkidi. [Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi].
• Doğan, A. (2023). Kırım Bahçesaray’da Sosyo-Ekonomik Hayat (1700-1725). [Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi].
• Döndüren, H. (1991). Ashâbü’l-ferâiz. Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (467-468 ss.),3, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Evliya Çelebi (2011), Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, Seyit Ali Kahraman (Yay. Haz.). 7. Kitap. Yapı Kredi Yayınları. Ferid Develioğlu (1993), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügât, Aydın Sami Güneyçal.(Yay. Haz.). Aydın Kitabevi.
• http://www.yazmalar.gov.tr/basitarama/sayfa/1?q=Bust%C3%A2n%C3%BC%27l-Arif%C3%AEn
• http://www.yazmalar.gov.tr/eser/har%C3%AEdetul-acaib-ve fer%C3%AEdetul-garaib/85621.
• https://www.feraiz.net/ Erişim Tar. 09.07.2023.
• İnalcık, Halil (2018), "Makaleler 2", Osmanlı İmparatorluğu’nda Köle Emeği, Doğu-Batı, 123-153.
• Kançal-Ferrari, N.(2002). Saray’a Bağlı Bir Cami ve Haziresi: Kırım Hanlığı’nın Payitahtı Bahçesaray’daki Hansaray’ın Haziresi. Belleten, 66(246), 371-420.
• Karpat, K.(1992). Bucak. Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (341-343 ss.),6, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kur’an Yolu, 26 Mart 2023, Nisa 11-12.
• Muallim Nâci(1332). Lugat-ı Nâcî, Asır Matbaası.
• Mustafa Kesbî (2002), İbretnümâ-yı Devlet (Tahlil ve Tenkitli Metin), Ahmet Öğreten. (Haz.). TTK Yayınları.
• Özcan, T. (2005). Muhallefât. Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (406-407 ss.),30, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Öztürk, Y.(2017). Logisticg sand Diplomatic Pillars of Eastern European Turkish Geopolytical System: Case of Kamaniçe Expeditions (1680-1681). V.S. Stepankov, S.A.Kopylov v.d. (Ed.). Problems of History of Central and Eastern Europe, Collection of Scıentific Papers içinde (191-206 ss.), Podilsky.
• Pakalın, M.Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. C. I-II-III, MEB Yayınları.
• Peyssonnel, C.C. (1787). Traité sur le commerce de la Mer Noire. Tome I, II, Cuchet.
• Portakal, G. (2019). 6 Numaralı Nâme-i Hümâyûn Defterindeki Kırım Hanlığıyla İlgili Belgelerin Transkribsiyonu ve Değerlendirilmesi (H.1115-1133/M.1703-721). [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kilis 7 Aralık Üniversitesi].
• Sarı, S.A. (2020). 17. Yüzyılın Sonlarında İsmail Kazasında Sosyal ve Ekonomik Yaşam, Journal of International Eastern European Studies/Uluslararası Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 2(1). 2020, 32-41.
• Sarı, S. A. (2022). Bir Kırım Şehri: Gözleve(1675-1700). [Yayımlanmamış Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi].
• Seyyid Mehmed Rızâ (2020), Es-Seb‘ü’s-Seyyâr Fi-Ahbâr-ı Mülûki’t-Tatar (İnceleme-Tenkitli Metin).Yavuz Söylemez. (Haz.). TTK Yayınları.
• Silâhdâr Fındıklılı Mehmed Ağa (2018), Nusretnâme İnceleme-Metin(1106-1113/1695-1721), Mehmet Topal.(Haz.). Tüba Yayınları.
• Smirnov, V.D. (2016), Osmanlı Dönemi Kırım Hanlığı, Çev. D.Ahsen Batur, Selenge Yayınları.
• Şemşeddin S.(1996). Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yayınevi.
• Yaşa, F. (2017). Han’ın Mutfağından Bahçesaray’daki Kölelere: Toplumsal İlişkilerin Odağında Kilercibaşı Mehmed Ağa, BİLİG Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 2017(82),27-49.
• Yağcı, Z.&Akkaya M. (2022). Kırım’da Bir Hanzadenin Yaşamı: Hacı Selim Giray’ın oğlu Şahbaz Giray. Journal of International Eastern European Studies/Uluslararası Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 4(1),76-104.
• Yazıcı, İ.(2009). Ebû'l-Leys Semerkandî. Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (473-475 ss.), 36, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yılmaz, H.K. (1992). Bustânü’l-ârifîn. Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (475 ss.),6, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Zervov, V.V. Velyaminov (2009), Kırım Yurtına ve Ol Taraflarga Dair Bolgan Yarlıglar ve Hatlar, A. Melek Özyetgin-İlyas Kamalov. (Yay. Haz.). TTK Yayınları.