XV. Yüzyıl Osmanlı Fıkıh Geleneğine Fâtih Devri Âlimi Molla Hüsrev’in “Ekûlü”sünden Bakmak

Yıl 2024, Cilt: 5 Sayı: 1, 119 - 136, 31.03.2024

Ahmet Demir

https://doi.org/10.48139/aybukulliye.1431955

Öz

XV. yüzyıla kendinden önceki Türk-İslam devletlerinden çok güçlü bir fıkıh geleneği tevarüs ederek ulaşan Osmanlı fıkıh ulemasının büyük ölçüde nakilcilik, şerhçilik çizgisinde olduğu, dolayısıyla güçlü bir gelenekselcilik takip ettikleri söylenebilir. Bu dönemde bahsedilen geleneğin dışına çıkma gayretinde olan âlimler de bulunmaktadır. Fâtih Sultan Mehmet’in büyük değer verdiği isimlerden olan Molla Hüsrev’in Gurerü’l-Ahkâm ve bunun şerhi olan Dürerü’l-Hükkâm fî Şerhi Gureri’l-Ahkâm adlı teliflerinde buna dair işaretler vardır.
Bu yazıda, adı geçen âlimin yukarıda bahsedilen eserlerde kullandığı ve fıkıh ilmi bakımından özgünlüğü aradığını gösteren “ekûlü” iddiası üzerinden gelenekselcilik çizgisinin dışına çıkma gayreti değerlendirilecektir. Fıkıh ilminin gelişen ve değişen şartlara göre sürekli yenilenme ihtiyacı hisseden bir yapısının farkında olan Molla Hüsrev, toplumun artan ihtiyaçlarıyla birlikte değişen sosyal, ekonomik ve hatta siyasî şartlar çerçevesinde yeni görüşler ortaya koyarken gelenekselciliğe çok da bağlı olmadığını göstermektedir. Onun bu sahadaki katkısı dönemin kaynakları çerçevesinde tespit edilecek ve bu sayede daha sonraki yüzyıllarda Osmanlı ilim ve fıkıh anlayışındaki durağanlaşmanın sebeplerine ışık tutulmuş olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı İlmiyesi, Fıkıh İlmi, Fâtih Sultan Mehmet, Molla Hüsrev, Nakilcilik, Şerhçilik

Etik Beyan

Yaptığım araştırmada, orijinal kaynaklar ve güncel çalışmalardan istifade ettiğimi, bu araştırmayı yaparken kurum ve kişilerin haklarını ihlal etmediğimi, bilimsel araştırma usul ve kurallarına uyduğumu beyan ederim.

LOOKING AT THE XVTH CENTURY OTTOMAN FIQH TRADITION FROM THE “EKÛLÜ” OF THE CONQUEROR (FATİH) ERA SCHOLAR MOLLA HÜSREV

Öz

It can be said that the Ottoman fiqh scholars, who reached the XVth. Century by inheriting a very strong fiqh tradition from the previous Turkish-Islamic states, were largely in the line of transferism and exegesis, and therefore followed a strong traditionalism. In this period, there were also scholars who tried to go beyond the mentioned tradition. There are signs of this in the works of Molla Hüsrev, one of the names that Sultan Mehmed The Conqueror greatly valued, called Gurerü’l-Ahkâm and its commentary, Dürerü’l-Hükkâm fî Şerhi Gureri’l-Ahkâm.
In this article, the effort of the aforementioned scholar to go beyond the traditionalism line will be evaluated through the claim of “ekûlü”, which shows that she is looking for originality in terms of fiqh and used in the above-mentioned works. Molla Hüsrev, who is aware of the structure of the science of fiqh that needs to be constantly renewed according to the developing and changing conditions, shows that he is not very attached to traditionalism while putting forward new views within the framework of the changing social, economic and even political conditions with the increasing needs of the society. His contribution in this field will be determined within the framework of the sources of the period, and in this way, it will shed light on the reasons for the stagnation in the Ottoman science and fiqh understanding in the following centuries.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Scholar, Fiqh, Fatih Sultan Mehmet, Molla Hüsrev, Transportation, Commentary.

Kaynakça

• Anhegger, R.& İnalcık, H. (2000). Kânûnnâme-i Sultânî Ber Mûceb-i ‘Örf-i Osmânî, II. Mehmed ve II. Bâyezid Devirlerine Ait Yasaknâme ve Kânûnnâmeler, TTK.
• Apaydın, H. Yunus. (2000). İctihad. DİA içinde, (ss. 432-445), 21, TDV Yayınları.
• Aşıkpaşazâde. (1332). Tevârih-i Âl-i Osmân’dan Âşıkpaşazâde Tarihi.
• Aydın, Mehmet Akif. (1996). İslâm ve Osmanlı Hukuku Araştırmaları. İz Yayıncılık.
• ---------------------------. (2002). Osmanlı Hukukunun Genel Yapısı ve İşleyişi. Türkler içinde, (ss. 15-20), X.
• Aytekin, Arif. (1991). Bâbertî. DİA içinde, (ss. 377-378), 4, TDV Yayınları.
• Bedir, Mürteza. (2013). Vikâyetü’r-Rivâye. DİA içinde, (ss. 106-108), 43, TDV Yayınları.
• Bilge, Mustafa. (1984). İlk Osmanlı Medreseleri. İÜEF Yayınları.
• Bilmen, Ömer Nasûhi. (1967) Hukûk-ı İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kâmûsu. (I), Bilmen Yayınevi.
• Cici, Recep. (2002). Klâsik Dönem Osmanlı Hukuk Düşüncesinin Temel Özellikleri. Osmanlı içinde, (ss. 52-60), XI, Yeni Türkiye Yayınları.
• Cici, Recep. (2001). Osmanlı Dönemi İslâm Hukuku Çalışmaları, Kuruluştan Fâtih Devri Sonuna Kadar. Arasta Yayınları.
• Clot, André. (1998). Fatih Sultan Mehmed: Çağ Açan Hükümdar. (Çev. Necla Işık), 1998.
• Ekinci, Ekrem Buğra. (2008). Osmanlı Hukuku Adalet ve Mülk. Arı Sanat Yayınları.
• Fazlur Rahman. (2000). İslâm. (Çev. Mehmet Dağ-Mehmet Aydın), Ankara Okulu Yayınları.
• Gibb, H. A. R. & Harold Bowen. (1950). Islamic Society and The West.
• Goldziher, Ignaze & Köprülü, F. (1974). Fıkıh. İA içinde, (ss. 601-622), V, Milli Eğitim Bakanlığı.
• Gökbilgin, M. Tayyib. (1952). XV-XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livâsı Vakıflar-Mülkler-Mukâtaalar. İÜEF Yayınları.
• Gözübenli, Beşir. (1997). Hâkim eş-Şehîd. DİA içinde, (ss. 195-196), 17, TDV Yayınları.
• Hassan, Ümit. (2001). Osmanlı Örgüt-İnanç-Davranış’tan Hukuk-İdeoloji’ye.
• Işık, Kenan. (1967). Mutezile’nin Doğuşu ve Kelâmî Görüşleri. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• İnalcık, Halil. (1996). Kutadgu Bilig’de Türk ve İran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri. Reşit Rahmetî Arat İçin, (ss. 259-275).
• İnalcık, Halil. (1974). II. Mehmed, İA içinde, (ss. 506-535), VII, Milli Eğitim Bakanlığı.
• İnalcık, Halil. (2000). Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adalet. Eren Yayınları.
• İnalcık, Halil. (1973). The Ottoman Empire, The Classical Age 1300-1600.
• Kallek, Cengiz. (1998). El-Hidâye. DİA içinde, (ss. 471-473), 17, TDV Yayınları.
• Kânunnâme-i Âl-i Osmân (Tahlil ve Karşılaştırmalı Metin). (2003). (haz. Abdülkadir Özcan), Kitabevi.
• Karaman, Hayreddin. (1996). Fıkıh. DİA içinde, (ss. 1-14), 13, TDV Yayınları.
• Karaman, Hayreddin. (1974). Mukâyeseli İslâm Hukuku. I-III, İrfan Yayınevi.
• Koç, Yunus. (1999). Erken Dönem Osmanlı Hukuku: Yaklaşımlar, Temel Sorunlar. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, (ss. 115-126), 16.
• Lekesiz, M. Hulusi. (1999). Osmanlılarda Sünnî-Hanefî Geleneğin Oluşmasında Ulemânın Rolü. Osmanlı içinde, (ss. 80-84), VII.
• Molla Hüsrev. (1979-1980). Kaynaklarıyla Büyük İslâm Fıkhı, Dürer ve Gurer Tercümesi. (Müt. Arif Erkan, Kontrol ve Takriz: Ahmet Davutoğlu), I-IV, Eser Neşriyat.
• Molla Hüsrev. (850). Mir’âtü’l-Usûl fî Şerhi Mirkâti’l-Vusûl. Millet Ktp. Feyzullah Efendi Bölümü 639 nolu yazma.
• Molla Hüsrev. (1288). Teshîlü Mirkâti’l-Vusûl ilâ İlmi’l-Usûl. (Müt. Gelibolulu Osman Efendi).
• Nyberg, H. S. (1960). Mûtezile. İA içinde, (ss. 756-764), 8, Milli Eğitim Bakanlığı.
• Ocak, Ahmet Yaşar. (1998). Din ve Düşünce. Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi içinde. (ed. Ekmeleddin İhsanoğlu), II, IRCICA.
• Ocak, Ahmet Yaşar. (2002). Klâsik Dönem Osmanlı Düşünce Hayatı. Türkler içinde, (ss. 15-26), XI, Yeni Türkiye Yayınları.
• Ocak, Ahmet Yaşar. (1994). XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Resmî İdeolojisi ve Buna Muhalefet Problemi. XI. Türk Tarih Kongresi’nden Ayrıbasım, TTK Yayınları.
• Scahcht, Joseph. (1986). İslâm Hukukuna Giriş (An Introduction to Islamic Law). (Çev. Mehmed Dağ-Abdülkadir Şener), AÜİF Yayınları.
• Sifil, Ebubekir. (2013). Zeylâî, Abdullah b. Yusuf, DİA içinde, (ss. 352-354), 44, TDV Yayınları.
• Tursun Bey. (1330). Târih-i Ebu’l-Feth, (TOEM İlâvesi).
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. (1998). Osmanlı Tarihi, (II), TTK.
• Üçok, C., Mumcu, A., & Bozkurt, G. (2002). Türk Hukuk Tarihi, Savaş Yayınevi.
• Yazıcıoğlu, M. Sait. (2002). Osmanlılar ve Sünnî-Hanefî Anlayış. Türkler içinde, (ss. 110-113), XI, Yeni Türkiye Yayınları.
• Zehrâ, Muhammed Ebû. (1999). Ebû Hanîfe, (çev. Osman Keskioğlu), DİB Yayınları.