ЧУВАШ ФОЛЬКЛОРЫНДАҒЫ ТАРИХИ ОҚИҒАЛАРДЫҢ КӨРІНІСІ

Yıl 2021, Sayı: 107, 75 - 86, 30.09.2021

Cemalettin Yavuz

Öz

Чуваш халқының фольклорына байланысты зерттеулерде чуваш халқының фольклорындағы тарихи оқиғалар тақырыбы өте маңызды орын алады. Мұншалықты арнайы зерттеулердің себептерінің бірі – XVI ғасырдан бұрынғы чуваш халқының тарихы жайындағы деректерде жеткілікті мәліметтің болмауы. Чуваштардың түп-төркіні мен өткен тарихына байланысты зерттеулерде чуваш халқының ұлттық негізінің түп-тамырында басты рөл атқарды. Тарихи оқиғаларды бейнелеуде де чуваштардың түп-төркіні мен тарихына байланысты бұлыңғыр жақтарын жарыққа шығару мақсатында қолданылды. Тарих және мәдениетке қатысты зерттеулердің алғашқы нәтижелері ұлттық негіздің түп-тамырына ғана емес ауыз әдебиетіне де өте әсері күшті болды. Осылайша жазба әдебиет пен ауыз әдебиеті бір-бірінен қорек алып отырды. Тарихи дереккөздеріндегі мәліметтер ауыз әдебиетінде көрініс тауып, жаңа сипатта бағаланып, ол кейіннен ғылыми зерттеулерде, оқулықтарда, сондай-ақ антологияларда өз орнын алды. Бірақ тарихи оқиғаларды бейнелеуге байланысты зерттеу жасағандар бұл ықпалға назар аудармағанымен қоса қол жеткізген барлық деректі тарихи шындықтардың танытылуында және тарихтың мақұлданған беттерін қолдау кезінде қолданды. Мұнымен қатар антологияларда тарихи деректердегі мәліметтер уақыт өте келе ауыз әдебиетінен алынған дерек секілді тіркелген. Бұл мақалада чуваш халқының тарихи оқиғаларының бейнеленуі жанр, таным, топтастыру және дереккөздері секілді түрлі бағытта зерттелетін болады.

Anahtar Kelimeler

Тарихи түсініктер, Чуваштар, Фольклор, Тарих, Ұлттық негіздің түп-тамыры

ÇUVAŞ FOLKLORUNDA TARİH ANLATMALARI

Öz

Çuvaş folklor araştırmalarında tarih anlatmaları (istori halapsem) önemli bir yer tutmaktadır. Bu özel ilginin sebeplerinden birisi 16. yüzyıldan önceki Çuvaş tarihi hakkında kaynaklarda yeterli bilginin olmamasıdır. Çuvaşların kökeni ve geçmişine dair araştırmalar millî Çuvaş kimliğinin inşasında başat rol oynamıştır. Tarih anlatmaları da Çuvaşların kökeni ve geçmişi konusunda karanlıkta kalan kısımları aydınlatmak amacıyla doğrudan kullanılmıştır. Tarih ve kültür araştırmalarının birincil sonuçları kimlik inşasında olduğu kadar sözlü kültür üzerinde de etkili olmuştur. Böylece yazılı kültür ve sözlü kültür karşılıklı olarak birbirini beslemiştir. Tarihî kaynaklardaki bilgiler sözlü kültüre aktarılıp burada yeniden yorumlandıktan sonra bilimsel araştırmalarda, ders kitaplarında ve antolojilerde yer almıştır. Ancak tarih anlatmaları üzerinde çalışan araştırmacılar bu etkileşimi dikkate almadıkları gibi mümkün olan her veriyi tarihî gerçeklerin ortaya çıkarılmasında ve tarihî kabullerin desteklenmesinde kullanmışlardır. Dahası tarih kaynaklarındaki veriler de ilerleyen süreçte sözlü kültürden elde edilmiş gibi tarih anlatması olarak ilgili antolojilerde yer bulmuştur. Makalede, Çuvaş tarih anlatmaları tür, tanım, tasnif ve kaynaklar bakımından incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tarih Anlatmalari, Çuvaşlar, Folklor, Tarih, Kimlik Inşasi

HISTORICAL NARRATIVESI IN CHUVASH FOLKLORE

Öz

Historical narratives (istori halapsem) have an important place in Chuvash folklore studies. One of the reasons for this special interest is the lack of sufficient information in the sources about the Chuvash history before the 16th century. Studies on the origin and past of the Chuvash played a leading role in the construction of the national Chuvash identity. Historical narratives were also used directly to illuminate the dark parts of the origin and past of the Chuvash. The primary results of historical and cultural studies have had an impact on oral culture as well as identity construction. Thus, written culture and oral culture mutually fed each other. After the information in historical sources was transferred to oral culture and reinterpreted here, it took place in scientific researches, textbooks and anthologies. However, researchers working on historical narratives did not take this interaction into account and used every possible data to reveal historical facts and to support historical assumptions. Moreover, the data in the historical sources were also included in the relevant anthologies as a historical narrative as if they were obtained from oral culture in the future. In the article, Chuvash historical narratives are examined in terms of genre, definition, classification and sources.

Anahtar Kelimeler

Historical Narratives, Chuvash, Folklore, Histori, Identity Construction

ИСТОРИЧЕСКИЕ ПОВЕСТВОВАНИЯ В ЧУВАШСКОМ ФОЛЬКЛОРЕ

Öz

Исторические повествования (история халап’сем) занимают важное место в изучении чувашского фольклора. Одной из причин такого особого интереса является отсутствие в источниках достаточной информации об истории чувашей до 16 века. Исследования происхождения и прошлого чувашей сыграли ведущую роль в формировании национальной чувашской личности. Исторические повествования также использовались непосредственно для освещения темных сторон происхождения и прошлого чувашей. Основные результаты исторических и культурных исследований оказали влияние на устную культуру, а также на формирование личности. Таким образом, письменная культура и устная культура взаимно подпитывали друг друга. После того, как сведения из исторических источников были перенесена в устную культуру и переосмыслены здесь, они заняли место в научных исследованиях, учебниках и антологиях. Однако исследователи, работающие над историческими повествованиями, не приняли во внимание это взаимодействие и использовали все возможные данные для выявления исторических фактов и подтверждения исторических предположений. Более того, данные исторических источников также были включены в соответствующие антологии в качестве исторического повествования, как если бы они были получены из устной культуры в будущем. В статье чувашские исторические повествования рассматриваются с точки зрения жанра, определения, классификации и источников.

Anahtar Kelimeler

Исторические повествования, Чуваши, Фольклор, История, Построение личности

Kaynakça

• 1. Fedotov, M. P. Etimologiçeskiy slovar’ çuvaşskogo yazıka. (Tom II). 1996. Çeboksarı: ÇGİGN.
• 2. Aşmarin, N. İ. Çĭvaş sĭmahsem kneki/Slovar’ çuvaşskogo yazıka. (Vıp. XVI). Çeboksarı: Çuvaşskoye gosudarstvennoye izdatel’stvo. 1941.
• 3. Odyukov, İ.İ.-Sidorova, Ye. S.-Yumart, G. F. Çĭvaş halĭh Sĭmahlĭh. Mifsempe halapsem. Şupaşkar: ÇKİ. 1987.
• 4. Sidorova, Ye. S.-Trofimov, A. A.-Stan’yal, V. P. Çǐvaş halǐh pultarulǐh. Mifsem legendǐsem halapsem Şupaşkar: ÇKİ. 2004.
• 5. Terent’yeva, O. N.-Yefimova, O. N.-Semenova, T. İ. Çǐvaş Halǐh Pultarulǐh. İstori halapsem. Şuparkar: ÇKİ. 2007.
• 6. Terent’yeva, O. N. Çǐvaş Halǐh Pultarulǐh. Tavralǐh Halapsem. (Birinci Kitap). Şupaşkar: ÇKİ. 2013.
• 7. Bayram, Bülent. “Çuvaş Halk Edebiyatında Tür ve Şekil Adlandırmaları”. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi. 2014. C. 4, S. 8, 59-83.
• 8. Odyukov İ. İ. Avalhi Tata Atĭli Pĭlharsen inçen Kalakan İstori Halapsem (I-IV mrsem). Çuvaşskiy Gosudarstvennıy Universitet: Şupaşkar. (1984).
• 9. Dimitriyev, V. D. Çuvaşskiye istoriçeskiye predaniya. O jiznı i bor’bye naroda c drevnih vremen do seredinı XVI veka. Çeboksarı: ÇKİ. 1983.
• 10. Mihaylov, S. M. “Predeniya çuvaş”. Kazanskiye gubernskiye vedomosti. No: 24, 25, 28. Kazan.1852.