TÜRK KAĞANLIĞI DÖNEMİNDE DİNİ HAREKETLER: BUDİZM VE ŞAMANİZMİN DOĞUŞUNDAN KRONOLOJİYİ GERİ SAYMA, HALK EDEBİYATINDAKİ YEDİ HAZİNE HAKKINDAKI FIKIRLERIN TEZAHÜRÜ

Yıl 2020, Sayı: 102, 78 - 90, 26.08.2020

B. Abzhet

Öz

Makalede, Türk halklarının halk geleneklerinin bir parçası hâline gelen bazı kavramların, komşu halkların dini inançlarından yola çıkılarak ortaya çıkış tarihi incelenmektedir. Ayrıca, yazar Türk Kağanlığı döneminde ülkede yaygınlaşan dini inanç ve kanaatlerin tezahürlerini ayrıntılı olarak analiz etmeye çalışmıştır. Efsanevi temsilleri ve eski inançları, Sarı Uygurlar gibi eski kabilelerin geleneklerini inceleyen yazar, modern Kazak folklorunda korunan dinî inançların kökenlerini belirlemeye çalışmaktadır. Ayrıca, Türk Kağanlığı dönemine kadar uzanan Türk yazma geleneğini, taş ve harflerin izleri ve zamanın yaygın dinî akımları temelinde oluşan yazılı geleneği anlatır. Halk edebiyatındaki bu akımların izleri de makalenin temelini oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Türk Kağanlığı, Budizm, Geri sayım kronolojisi, Yedi hazine, Şamanizm

RELIGIOUS TRENDS DURING THE TURKIC KHAGANATE: COUNTING DOWN THE CHRONOLOGY FROM THE BIRTH OF BUDDHISM AND SHAMANISM, MANIFESTATION OF IDEAS ABOUT THE SEVEN TREASURES IN FOLK LITERATURE

Öz

The author in his article examines the history of the emergence of some concepts that have entered the tradition of the people, which have passed into the folklore of the Turkic peoples on the basis of the religions of neighboring peoples. He also sought to comprehensively analyze the manifestations of religious beliefs and beliefs that were preserved in the memory of the people during the period of the Turkic Kaganate. At the same time, studying the mythical concept and ancient beliefs, the traditions of ancient tribes, like the yellow Uyghurs, heirs from that era, I want to determine the efforts of the ways of the onset of religious beliefs that have survived in modern Kazakh folklore. The goal of the Turkic Khanate is to describe the traditions of the Turkic written tradition on the basis of traces of stone, letter and the spread of religious movements in these eras. Plots and reflections of common religious trends and in folk literature are also based on the article.

Anahtar Kelimeler

Shamanism, Buddhism, Calendar, Seven Treasures, Türkic Kaganate.

РЕЛИГИОЗНЫЕ ТЕЧЕНИЯ ВО ВРЕМЕНА ТЮРКСКОГО КАГАНАТА: ОТСЧЕТ ЛЕТОИСЧИСЛЕНИЯ С МОМЕНТА ЗАРОЖДЕНИЯ БУДДИЗМА И ШАМАНИЗМА, ПРОЯВЛЕНИЕ ПРЕДСТАВЛЕНИЙ О СЕМИ СОКРОВИЩАХ В НАРОДНОЙ ЛИТЕРАТУРЕ

Öz

В данной статье автор рассматривает историю возникновения некоторых концепций, вошедших в народные традиции тюркских народов, основанных на религиозных верованиях соседних народов. Также автор пытается подробно проанализировать проявления религиозных верований и убеждений, которые распространились в стране и сохранились в памяти народа во времена Тюркского каганата. Изучая мифические представления и древние верования, обычаи древних племен, таких как Желтые уйгуры того времени, автор пытается определить истоки религиозных верований, сохранившихся в современном казахском фольклоре. Автор также рассказывает о тюркской письменной традиции, восходящей к периоду тюркского каганата, и письменной традиции, которая сформировалась на основе следов камня и букв, и широко распространенных религиозных течений того времени. Следы этих течений в народной литературе также легли в основу статьи.

Anahtar Kelimeler

Тюркский каганат, Буддизм, Отсчет Летоисчисления, Семь сокровищ, Шаманизм.

ТҮРІК ҚАҒАНАТЫ ТҰСЫНДАҒЫ ДІНИ АҒЫМДАР: БУДДАЛЫҚ ІЛІМ МЕН ШАМАНДЫҚ СЕНІМДЕРДЕН ТУҒАН ЖЫЛ ҚАЙЫРУ, ЖЕТІ ҚАЗЫНА ҰҒЫМДАРЫНЫҢ ХАЛЫҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ КӨРІНІСІ

Öz

Автор өз мақаласында көршілес отырған халықтардың діни сенімдердің негізінде түркі халықтарының фольклорына ауысқан, халықтың дәстүріне еніп кеткен кейбір ұғымдардың шығу тарихына үңіледі. Түрік қағанаты кезінде ел ішіне тараған діни сенімдер мен нанымдардың халық жадында сақталып қалған көріністерін жан-жақты талдауға тырысады. Сол дәуірден келе жатқан сары ұйғыр секілді көне тайпалардың мифтік түсінігі мен көне сенімдерін, салт-дәстүрін зерттей отырып, қазіргі қазақ фольклорында сақталған діни сенімдердің келу жолдарын анықтауға күш салады. Түркі қағанаты кезеңінен бастау алатын түркі жазба дәстүрінің тасқа, хатқа түскен іздері мен сол дәуірлердегі тараған діни ағымдар негізінде пайда болған жазба дәстүрі жайында да баяндап өтеді. Бұл ағымдардың халық әдебиетіндегі іздері де мақалаға арқау етілген.

Anahtar Kelimeler

Шаманизм, Буддизм, Жыл қайыру, Жеті Қазына, Түрік қағанаты.

Kaynakça

• 1. Титаренко И.Н. История культуры Древнего Востока: Учебное пособие. – Таганрог: Изд-во ТТИЮФУ, 2010. – 222 с.
• 2. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. Алматы: «Ғылым», 1987. – 368 б.
• 3. http://kazgazeta.kz/сұхбат Гүлдархан СМАҒҰЛОВА
• 4. Малов С. Е. Древние и новые тюркские языки/Известия АН СССР. Отделение литературы и языка. – Т. XI. Вып. 2. - М., 1952. – С. 135–143.
• 5. О внешности уйгуров (Грумм-Гржимайло Г. Е. Западная Монголия и Урянхайский край. Т. П. Л., 1926, с. 18).
• 6. Рахманалиев Р. Источник: http://historylib.org/historybooks/Rustan- Rakhmanaliev_Imperiya-tyurkov--Velikaya-tsivilizatsiya/32
• 7. Религия в истории и культуре: Учебник для вузов/Под ред. Проф. М.Г. Писманика. – 2-е изд, перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ-ДАНА,2000. – 591 с.
• 8. Захарова И.В. Двенадцатилетний животный цикл у народов Центральной Азии. Труды института истроии, археологии и этнографии АН КазССР. Том 8. Алматы, 1960. 32–66стр.
• 9. Қазақ қолжазбалары. Көне түркі және қазақ жазба әдеби мұралары (б.д.д. V ғ. бастап – ХХ ғ. дейін), 10 томдық басылым. Майтри Симит. Ном бітік (Maitrisimit Nom Bitig, Құмыл нұсқасы, ХІ ғасыр, 1067 жыл): факсимелия, транскрипция, жолма-жол және еркін аударма. – Алматы: «Ел-шежіре» ҚҚ, – 2012. Т.5: – 384 бет.
• 10. Қаңтарбайұлы Қ., Шақанұлы Д. Солтүстік Қазақстан, Көкшетау облыстарына барып жинап қайтқан материалдар мазмұны. 26 апрель 1962 ж. 1–24 б. Орталық ғылыми кітапхананың Сирек кітаптар орталығы. Қолжазба шифрі №1884.
• References 1. Tıtarenko I.N. Istorııa kýltýry Drevnego Vostoka: Ýchebnoe posobıe. – Taganrog: Izd-vo TTIIýFÝ, 2010. – 222 s.
• 2. Qońyratbaev Á. Qazaq eposy jáne túrkologııa. Almaty: «Ǵylym», 1987. – 368 b.
• 3. http://kazgazeta.kz/suhbat Gúldarhan SMAǴULOVA
• 4. Malov S. E. Drevnıe ı novye tıýrkskıe ıazykı/Izvestııa AN SSSR. Otdelenıe lıteratýry ı ıazyka. - T. XI. Vyp. 2. – M., 1952. – S. 135–143.
• 5. O vneshnostı ýıgýrov (Grýmm-Grjımaılo G. E. Zapadnaıa Mongolııa ı Ýrıanhaıskıı kraı. T. P. L., 1926, s. 18).
• 6. Rahmanalıev R. Istochnık: http://historylib.org/historybooks/Rustan- Rakhmanaliev_Imperiya-tyurkov--Velikaya-tsivilizatsiya/32
• 7. Relıgııa v ıstorıı ı kýltýre: Ýchebnık dlıa výzov/Pod red. Prof. M.G. Pısmanıka. – 2-e ızd, pererab. ı dop. – M.: IýNITI–DANA,2000. – 591 s.
• 8. Zaharova I.V. Dvenadtsatıletnıı jıvotnyı tsıkl ý narodov Tsentralnoı Azıı. Trýdy ınstıtýta ıstroıı, arheologıı ı etnografıı AN KazSSR. Tom-8. Almaty, 1960. 32–66 str.
• 9. Qazaq qoljazbalary. Kóne túrkі jáne qazaq jazba ádebı muralary (b.d.d. V ǵ. bastap – HH ǵ. deıіn), 10 tomdyq basylym. Maıtrı Sımıt. Nom bіtіk (Maitrisimit Nom Bitig, Qumyl nusqasy, HI ǵasyr, 1067 jyl): faksımelııa, transkrıptsııa, jolma-jol jáne erkіn aýdarma. – Almaty: «El-shejіre» QQ, - 2012. T.5: – 384 bet.
• 10. Qańtarbaıuly Q., Shaqanuly D. Soltústіk Qazaqstan, Kókshetaý oblystaryna baryp jınap qaıtqan materıaldar mazmuny. 26 aprel 1962 j. 1–24 b. Ortalyq ǵylymı kіtaphananyń Sırek kіtaptar ortalyǵy. Qoljazba shıfrі №1884.