TÜRK KÜLTÜRÜ’NDE MERDİVEN SEMBOLÜ’NÜN YORUMLANMASI

Yıl 2019, Sayı: 94, 183 - 199, 25.04.2019

M. Sağ M. Yıldıran

Öz

Ulusların geçmişi ile ilgili ipuçları veren kültürel geleneğin biçimlenmesinde etkili bir kavram olan mitoloji, tarih ve edebiyatta kendini gösterdiği gibi görsel imgelerin ortaya çıkışında da bir dışavurum olarak etkisini gösterir. Bu araştırmada pek çok kültürde yer alan göğe yükseliş ritüeli ve bu inanışın maddi kültüre yansımasına dair örneklere yer verilmektedir. Yükseliş miti maddi kültüre çeşitli biçimlerde yansımaktadır. Araştırmada bu izlerin ilk örneklerine ulaşmak amacıyla, Türklerin ilk inanış biçimi olan Şamanizm’de var olan yükseliş ile ilgili ritüeller incelenerek, yorumlanmaktadır. Araştırmada özellikle göğe yükseliş aracı olarak dünya kültürlerinde ve İslam öncesi dönemden bu yana Türk inanç sisteminde, göğe yükselme mitlerinde ortak bir nesne olarak karşımıza çıkan merdiven ele alınmakta ve görsel örneklere yer verilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Şaman, Türk kültürü, Gök Tanrı, Yükseliş Ritüeli, Merdiven

ТҮРК МӘДЕНИЕТІНДЕГІ «БАСПАЛДАҚ» ҰҒЫМЫНЫҢ ТҮСІНДІРМЕСІ

Öz

Халықтар тарихына қатысты мәліметтер беретін әрі мәдени дәстүрді қалыптастырудың тиімді тұжырымдамасын көрсететін мифология ұғымы - тарих пен әдебиетпен қатар визуалды бейнелерде көрініс табады. Бұл мақалада көптеген мәдениеттерде кеңінен танымал «көкке көтерілу» рәсімінің мысалдары және осы нанымның материалдық мәдениеттегі көрінісі көрсетілген. Көкке көтерілу мифі материалдық мәдениетте әр түрлі мотив арқылы көрініс табады. Мақалада осы мотивтердің алғашқы мысалдарына қол жеткізу мақсатында түріктердің алғашқы сенім әдісі болып табылатын шаманизмнің дамуына қатысты рәсімдер зерттеліп, гипотезалық тұжырымдар білдірілді. Сондай-ақ түркі діни жүйесімен қатар, әлемдік мәдениеттер мен исламдық бағыттағы дереккөздеріндегі «баспалдақ» ұғымы қарастырылып, суреттерден құралған мысалдар арқылы зерделенді.

Anahtar Kelimeler

Шаман, Түрк мәдениеті, Көк Тәңрі, Өрлеу рәсімі, Баспалдақ

INTERPRETATION OF STAIR SYMBOL IN TURKISH CULTURE

Öz

Mythology is an effective concept in shaping cultural tradition, giving clues about the history of nations; it shows itself as an expression in the emergence of visual images, as manifested in history and literature. In this study, ascension ritual to the sky in many cultures and examples of reflection of this belief in material culture are given. The myth of ascension is reflected in material culture in various forms. In the study, in order to reach the first examples of these traces in research, the rituals about the ascension in Shamanism, which is the first mode of belief of the Turks, are examined and interpreted. In the research, especially as a means of ascension to the world cultures and pre-Islamic period since the Turkish belief system, as a common object in the ascension myths in the sky is discussed and visual examples are included.

Anahtar Kelimeler

Shaman, Turkish Culture, Sky-god, Ascension ritual, Stair

ИНТЕРПРЕТАЦИЯ СИМВОЛА ЛЕСТНИЦЫ В ТЮРКСКОЙ КУЛЬТУРЕ

Öz

Мифология, которая является эффективным понятием в формировании культурной традиции, дает подсказки об истории наций, показывает ее сущность как выражение в появлении визуальных образов, как показано в истории и литературе. Данное исследование включает в себя примеры возникновения ритуала вознесения во культурах многих народов и отражение этой веры в материальной культуре. Миф о вознесении отражается в материальной культуре в различных формах. В данном исследовании, для того чтобы найти первые примеры вознесения, изучаются и интерпретируются ритуалы, связанные с ростом шаманизма, который является первой верой тюрков. В исследовании, особенно в качестве средства вознесения, в мировой культуре и с доисламского периода до современной тюркской системы верований, в качестве общего объекта в мифах исследуется лестница, и также приводятся наглядные примеры.

Anahtar Kelimeler

Шаман, Тюркская культура, Небесный Бог, Ритуал Вознесения, Лестница

Kaynakça

• 1. Önder M., Ziya Gökalp’te Kültür Kavramı, Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği, Taha Toros Arşivi, 1974. http://earsiv.sehir.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11498/13312/001582165010.pdf?sequence=1 (e.t.15.12.2018)
• 2. İzgi, Ö. Orta Asya Türk Tarihi Araştırmaları. Türk Tarih Kurumu. 2014 .
• 3. Armstrong, K. çev. Şendil, D. Mitlerin Kısa Tarihi. Merkez Kitabevi, İstanbul. 2005.
• 4. Tiken, S. Latife Tekin'in Romanlarında Arketipsel Bir Motif: Yükseliş Deneyimi. Journal of International Social Research, 8(40). 2015.
• 5. Karakaş, S. Türklerin Orijinal Dinleri Meselesi. Gaziantep University Journal of Social Sciences 13.2: 463-477. 2014.
• 6. Güngör, H. Geleneksel Türk Dininden Anadolu’ya Taşınanlar. Yaşayan Eski Türk İnançları Bilgi Şöleni: Bildiriler, 1. 2007.
• 7. Günay, Ü., & Güngör, H. Başlangıçtan Günümüze Türklerin Dinı̂ Tarihi. Rağbet Yayınları, İstanbul. 2009.
• 8. Akarpınar, B. Sufi Kültüründe Sembollerin Yeri ve Önemi Hakkında Bir Deneme. Türkbilig/Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 5(7), 3-19. 2004.
• 9. Ermetin, G. Y.. Mevlevîlikte Şamanizm İzleri: Mevlevî Usul ve Adabında Eski Türk Dininin İzleri. Töre Yayınevi. 2009.
• 10. Turan, F. A. Şaman Ritüellerinden Alevi Semahlarına Esrarlı Yolculuk. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, (56). 2010.
• 11. Lavenda R. ve Schultz E., Kültürel Antropoloji:Temel Kavramlar. Çev.İşler D.,Hayırlı O.Doğu Batı Yayınları: Ankara. 2018.
• 12. Eliade, M. Ebedi dönüş mitosu. İmge Kitabevi. 1994.
• 13. Eliade, M. Dinler Tarihine Giriş. Kabalcı Yayınevi. İstanbul. 2003.
• 14. Eliade, M. Şamanizm, İmge Yayınevi. Ankara, 2014.
• 15. Anohin, A.V. Altay Şamanlığına Ait Materyaller. Kömen yayınları. Konya. 2006.
• 16. Eliade, M. İmgeler ve Simgeler. Doğu Batı yayınları. 2017.
• 17. İnan, A. Tarihte ve Bugün Şamanizm. Türk Tarih Kurumu. 2015.
• 18. Ersoy, N. Semboller ve Yorumları. Dönence yayınları. 2000.
• 19. Esin, E. Orta Asya'dan Osmanlıya: Türk Sanatında İkonografik Motifler. Kabalcı Yayınevi. 2004.
• 20. Bayraktaroğlu, S. Eski Şehir ve Çevresi Halı-Kilim ve Düz Dokuma Yaygıları. Vakıflar Dergisi, Sayı XXI. İstanbul 1990, s. 229-312
• 21. Deniz, B. Yöre Özellikleriyle Yozgat Kilimleri. Sanat Tarihi Dergisi, 5(5). 1987.
• 22. Akpınarlı, H. F., & Özdemir, H. A. Konya-Lâdik Halılarındaki Motiflerin İncelenmesi. Idil Journal of Art and Language, 5, 23. 2016.
• 23. Yardımcı, K. "Türk Töresinin Hazineleri Kutsal Şaman Elbiseleri İkonografisi." Uluslararası Kültürel ve Sosyal Araştırmalar Dergisi (UKSAD) 3.Special Issue 2: 2017 461-475.