MEVLÂNÂ VE ŞAL AKIN’IN ESERLERINDE “NEFS” KAVRAMI İÇİN KULLANILAN METAFORLARIN KARŞILAŞTIRILMASI

Yıl 2019, Sayı: 95, 40 - 47, 25.06.2019

E. Petek R. Aral

Öz

Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, 13. yy.da yaşadığı düşünülen şair, mutasavvıf ve düşünce adamıdır. Mevlânâ’nın eserleri sadece Anadolu’da okunmakla kalmamış, farklı kıtalardaki farklı milletleri de etkisi altına almıştır. Eserleri Orta Asya müslümanları tarafından da benimsenmiştir. Mevlânâ eserlerini çoğunlukla Farsça kaleme almıştır ancak nadiren Türkçe, Arapça ve Rumca kullanmayı tercih ettiği de bilinmektedir. En önemli eserlerinden birisi hiç şüphesiz Fars dilinde yazılan ve 25.632 beyitten oluşan Mesnevî’dir. Mevlânâ, Kur’an-ı Kerîm’in bizlere anlatmak istediğini hikayeler, kıssalar ve deyimler aracılığıyla anlatmıştır. Bu anlatılar içinde “nefs” konusu da önemli bir yere sahiptir ve çeşitli metaforlarla nefs kavramı üzerinde durulmuştur.
Tasavvuf düşüncesinin özünü teşkil ettiğine inanılan “nefs” kavramı, Kur’an’da yaklaşık olarak 300 yerde geçmektedir ve Allah’a ulaşmada insanın önündeki en büyük engel olarak kabul edilmekte; menfî bir unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu kavram, Klasik Türk Edebiyatında da üzerinde durulan ve manzumelerde yer alan bir kavramdır. 18. yy.da yaşayan Kazak akınlarından Şal Akın’ın şiirlerinde de çeşitli metaforlar aracılığıyla nefs, iman, akıl gibi kavramlar üzerinde durulmuştur. Şal Akın’ın bu metaforları kullanması tesadüfî değildir. Eserleri Orta Asya müslümanları tarafından da benimsenen Mevlânâ’nın Mesnevî adlı eseri bizim Şal Akın’ı da etkilemiştir diyebiliriz. Biz bu makalemizde metafor ve nefs kavramlarına açıklık getirdikten sonra Mevlânâ’nın Mesnevî’sinden ve Şal Akın’ın şiirlerinden örneklerle nefs kavramı için kullanılan metaforları karşılaştıracağız.

Anahtar Kelimeler

Nefs, Şiir, Mevlânâ, Mesnevî, Şal Akın

МӘУЛАНА МЕН ШАЛ АҚЫН ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ НӘПСІ ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ ҮШІН ҚОЛДАНЫЛҒАН МЕТАФОРАЛАР

Öz

Мәулана Желаледдин Руми – шамамен XIII ғасырда өмір сүрген ақын, сопы және филоcоф. Мәулана туындылары тек Анадолы халқына ғана емес, Орта Азия мұсылмандары арасында да танымал. Мәулана негізінен парсы тілінде жазған, сонымен бірге түрік, араб және грек тілдерінде жазылған шығармалары да бар. Парсы тілінде жазылған 25 632 бәйіттен тұратын мәснәуилерінде Мәулана құрандағы хикаяларды қисса мен тұрақты тіркестер арқылы баяндайды. Бұл шығармаларда нәпсі ұғымы әртүрлі метафоралар арқылы түсіндірілген.
«Сопылық ойдың мәні» деп есептелетін «нәпсі» ұғымы құранда шамамен 300 рет қайталанған. Құдай мен адам арасындағы ең үлкен кедергі болып саналатын нәпсі теріс элемент ретінде сипатталған. Бұл тұжырым классикалық түрік әдебиетіне де тән. XVIII ғасырда өмір сүрген Шал ақын өлеңдерінде метафоралар арқылы сенім мен ақыл сияқты ұғымдар ерекше аталған. Шал ақынның бұл метафораларды қолдануы кездейсоқ емес. Орта Азия мұсылмандарына танымал Мәулананың Шал ақынға әсері мол. Мақалада нәпсі түсініктеріне қатысты Мәулананың Мәснәуиі және Шал ақынның өлеңдеріндегі метафоралар салыстырылған.

Anahtar Kelimeler

Нәпсі, Поэзия, Мәулана, Месневи, Шал ақын

COMPARISON OF THE METAPHORS USED FOR THE CONCEPT OF “NAFS” IN THE WORKS OF RUMI AND SHAL AKYN

Öz

Mevlana Jalaluddin Rumi is a poet and sufi philosopher who is believed to have lived in the 13th century. Rumi's works were not only read in Anatolia. These works also influenced different nations from different continents. His works have been adopted by Muslims of Central Asia, as well. In his work Masnavi, Rumi expresses the ideas that Koran means to say through stories, parables, and idioms. Within these narratives, the subject of “nafs” has an important place and the concept of nafs is emphasized through various metaphors.
In the poems of Shal Akyn, who lived in the 18th century, the concepts such as nafs, faith and reason were emphasized through various metaphors. It is not accidental that Shal Akyn uses these metaphors. We can say that Masnavi by Rumi, whose works were adopted by the Muslims of Central Asia, also influenced our Shal Akyn.
After clarifying the concepts of metaphor and nafs in this article, we will compare the metaphors used for the concept of nafs with examples from the poems by Rumi and Shal Akyn.

Anahtar Kelimeler

Nafs, Poem, Rumi, Masnavi, Shal Akyn

СРАВНЕНИЕ МЕТАФОР, ИСПОЛЬЗОВАННЫХ В ПОНЯТИИ «НАФС» В РАБОТАХ РУМИ И ШАЛ АКЫНА

Öz

Мевлана Джалалиддин Руми - поэт и суфийский философ, который, по мнению исследователей, жил в XIII веке. Работы Руми изучались не только в Анатолии. Они представляли интерес для ученых всего мира и повлияли на развитие литературы и философии народов разных стран и континентов. Его произведения также были приняты мусульманами Центральной Азии. В своей работе «Маснави» Руми выражает идеи священного писания мусульман Корана в текстах рассказов, притч и идиом. В этих повествованиях тема «nafs» занимает важное место, и концепция «nafs» объясняется посредством различных метафор.
В стихах Шал акына, жившего в XVIII веке, такие понятия, как «nafs», вера и разум также объясняются различными метафорами. Не случайно Шал Акын использует данные метафоры. Можно сказать, что творчество Маснави Руми, чьи работы были приняты мусульманами Центральной Азии, оказало огромное влияние на развитие творчества Шала акына. В статье после разъяснения понятий метафора и нафс проводится сравнительный анализ метафор из стихов Руми и Шал акына, использованных для понятия нафс.

Anahtar Kelimeler

Нафс, Поэзия, Руми, Маснави, Шал акын

Kaynakça

• 1. Nikitina, L., Furuoka F. A Language Teacher is Like… Examining Malaysian Students’ Perceptions of Language Teachers through Metaphor Analysis. Electronic Journal of Foreign Language Teaching. 2008.
• 2. Cerit, Y. “Öğretmen Kavramı İle İlgili Metaforlara İlişkin Öğrenci, Öğretmen ve Yöneticilerin Görüşleri”. Türk Eğitim Bilimleri Dergisi 6 (4), 693-712. 2008.
• 3. Saban, A. “Okula İlişkin Metaforlar. Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi” Yaz 55, 459-496. 2008.
• 4. Yıldırım, A., Şimşek, H. Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayıncılık. 2006.
• 5. Nesterova, S. Mevlânâ’nın “Mesnevî” İsimli Eserinde Metaforik Anlatımın Metafizik Boyutu. Basılmamış Doktora Tezi. Ankara. 2011.
• 6. Çiçek, H. “Kadîm Üç Felsefe Problemi Bağlamında Mevlânâ’nın Mesnevî’sinde Metaforik Anlatım”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi c. XLIV. 1, 296. 2003.
• 7. Mustafa, İ., Ahmed Hasan ez-Zeyyât, Hâmid Abdülkâdir, Muhammed Ali en-Neccâr, el-Mu’cemü’l-Vasît. s. 940. İstanbul: Çağrı Yay. 1992.
• 8. Ebu’l-Kâsım Abdülkerîm b. Hevâzin el-Kuşeyrî, er-Risâletü’l-Kuşeyriyye fî İlmi’t-Tasavvuf. s. 86. II. baskı. Th.: Ma’rûf Zerîk-Ali Abdülhamîd Baltacı. Dâru’l-Ceyl. Beyrut. 1990.
• 9. Calverley, E. E. İslam Ansiklopedisi. “Nefis” Maddesi. c. IX. s. 178. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi. 1964.
• 10. Yazır, E. M. H. Hak Dini Kur’an Dili. c. IX. s. 16. İstanbul: Azim Dağıtım. 1992.
• 11. Ögke A. Kur’an’da Nefs Kavramı. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslâm Bilimleri Anabilim Dalı Tasavvuf Bilim Dalı. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Konya. 1994.
• 12. İsmailoğlu, M. İmam-ı Gazali’de Nefsin Mertebeleri. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslâm Bilimleri (Tasavvuf) Anabilim Dalı. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara. 2016.
• 13. Topyay, Y. Kutsal Kitap’ta ve Kur’an-ı Kerim’de “Nefs” ve “Ruh” Sözcüklerinin Artsüremli (Diachronic) Semantik İncelemesi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri (Tefsir) Anabilim Dalı. Basılmamış Doktora Tezi. Ankara. 2016.
• 14. Çatak, A. “Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî’nin Nafs Kavramına Getirdiği Metaforik Yaklaşımlar”. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (TAED) 48, 71-102. Erzurum.
• 15. Yaylagül, Ö. “Divânu Lugâti’t-Türk’de Yer Alan Atasözlerindeki Metaforlar”. Milli Folklor 85, 112-121. 2010.
• 16. Konuk, A. Avni. Mesnevî-i Şerîf Şerhi. Kitapevi. c. I. İstanbul 2009a.
• 17. Ögke, A. “İbnü’l-Arabî’nin Fusûsu’l-Hikem’inde Ayna Metaforu”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi cilt: IX, 23, 75-89. (“İbnü’l-Arabî” Özel Sayısı – II), 2009.
• 18. Konuk, A. Avni. Mesnevî-i Şerîf Şerhi. Kitapevi. c. X. İstanbul. 2008c.
• 19. Magavin, M. Bes Gasır Jırlaydı, c. I, Almatı: Jazuwşı. 1989.
• 20. Petek, E., 15-18. yy. Nogay-Kazak Jırav ve Akınlarının Dili (Giriş-İnceleme-Metinler-Sözlük). Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Basılmamış Doktora Tezi. İzmir. 2018.