Вехи эпохи в эпосе «Кобланды батыр»

Yıl 2024, Sayı: 118, 59 - 73, 30.06.2024

Bakyt Abzhet

https://doi.org/10.59358/ayt.1451387

Öz

В представленной статье автор подробно рассматривает множество факторов, обусловливающих широкое распространение былына «Кобыланды батыр» в репертуаре казахских жыршы. Автор подробно исследует контекст войн, в которых участвует герой песни, а имена его жертв, хронология и пространство исторических событий, а также влияние фольклорных мотивов и древних эпосов. В данном контексте особое внимание уделяется эволюции эпического жанра, начиная от архаического эпоса к
героическому эпосу, который передавался из поколения в поколение устно. Основные этапы развития эпоса, происходившие в периоды правления Золотой Орды и Ногайской
эпохи, а также эпохи Казахского ханства, представляют собой существенные моменты в возрождении древнего эпоса. Значимость данного процесса освещается в контексте исторической интеграции эпического жанра, его легитимности и обусловливающих факторах. Отмечается, что в период Дешт-и-Кипчак возрождение древнего эпоса приобретало новые формы, о чем свидетельствует героический эпос «Кобыланды батыр». Рассматривая данную поэму, автор подчеркивает ее характер, ориентированный на прошедшее время, что позволяет включать в себя события более поздних эпох и исторических периодов, смешивая события и персонажей различных столетий. Важным
аспектом в контексте исследования оказывается подчеркивание патриотической функции
героической поэзии, занимающей особое место в воспитании патриотической веры у молодого поколения и эстетическом воспитании. Дополнительно выделяются причины повторного прославления ранее запрещенных песен в период Второй мировой войны, что
служило средством возрождения духа народа. В заключение, автор выделяет особенности
исторического анахронизма в поэме «Кобыланды батыр», входящей в цикл стихотворений, таких как «Сорок батыров Крыма».

Anahtar Kelimeler

Кобланды батыр, архаический эпос, «Сорок батыров Крыма», эпос, Дешт-и-Кипчак, ногайская эпоха, кызылбас, калмык, казахское ханство.

Milestones of the era in the epic “Koblandy Batyr”

Öz

In the presented scholarly discourse, the author undertakes a meticulous examination of the multifaceted determinants contributing to the pervasive utilization of the song
«Kobylandy Batyr» within the repertoire of Kazakh zhyrshys. A comprehensive scrutiny is applied to elucidate the contextual intricacies surrounding the protagonist involvement in wars, detailing the nomenclature of his adversaries, the chronological and spatial dimensions of historical events, and the discernible influence of folklore motifs and ancient epics. Within this
analytical framework, particular emphasis is accorded to the evolutionary trajectory of the epic genre, commencing from its archaic origins to the manifestation of the heroic epic, perpetuated
through oral transmission across successive generations. The principal stages in the development
of the epic, unfolding during the epochs of the Golden Horde, the Nogai era, and the Kazakh Khanate, emerge as pivotal epochs marking the resurgence of the ancient epic. The author underscores the significance of this developmental continuum within the broader context of the
historical integration of the epic genre, elucidating its legitimacy and conditioning factors. A noteworthy observation is made regarding the Desht-i-Kipchak period, wherein the revitalization
of the ancient epic assumed novel forms, as exemplified by the heroic epic «Kobylandy Batyr».
The author accentuates the poem`s distinctive temporal orientation, rooted in the past tense, facilitating the incorporation of events spanning subsequent eras and historical epochs, thereby
amalgamating occurrences and personages from disparate centuries. Within the purview of this
scholarly exploration, a salient consideration is afforded to the patriotic function inherent in heroic poetry, occupying a unique position in instilling patriotic fervor within the younger generation and fostering aesthetic cultivation. Furthermore, the discourse sheds light on the rationale behind the revalorization of hitherto proscribed songs during the Second World War,
positing them as instrumental in the rejuvenation of national spirit. In the concluding remarks, the author elucidates the distinctive features of historical anachronism discernible in the poem «Kobylandy Batyr», situating it within a broader thematic cycle such as «Forty Batyrs of Crimea».

Anahtar Kelimeler

Koblandy batyr, archaic epic, “Forty Batyrs of Crimea”, epic, Desht-i- Kipchak, Nogai era, Kyzylbas, Kalmyk, Kazakh Khanate.

«Қобыланды батыр» жырындағы дәуір белестері

Öz

Автор өз мақаласында «Қобыланды батыр» жырының қазақ жыршыларының репертуарынан кеңінен орын алу себептерін қарастырады. Қобыланды батыр қатысатын соғыстар мен ондағы ұшырасатын адам аттары, тарихи оқиғалар мен фольклордағы уақыт пен кеңістік, эпоста келетін сюжеттер мен көне мотивтер, ескі ұғымдардың жаңаша пайымдалуы, заман талабына сай жырланып, жыршылардың өмір сүріп отырған уақытына жақын келу заңдылығы, жырдың композициясы мен қаһармандық эпостың табиғатына қатысты сөз қозғайды. Ғасырлар бойына ауыздан-ауызға таралып келген эпостың архаикалық эпостан қаһармандық эпосқа шейінгі даму кезеңдері мен оның эпос жанрының тарихи тұтастану кезеңдеріне, оның заңдылығы мен себептеріне тоқталады. Алтын Орда мемлекеті мен Ноғайлы дәуірі, Қазақ хандығы тұсында бұрынғы көне эпос қайта жанданып, көнеден келе жатқан бұл жырдың әр дәуірде түлеп, поэтикасының қайта жаңаша формада жырлана бастағаны көрініс табады. Дешті-қыпшақ кезеңінен бастау алатын бұл қаһармандық эпос өткен шақтан айтылатын болғандықтан кейінгі дәуірлердегі оқиғаларды, тіпті бірнеше ғасырдың тарихи кезеңдерін де ішіне қамтиды, әр ғасырдағы болған оқиғалар мен тарихи кейіпкерлер жырда араласып жүреді. Эпоста бұрынғы және кейінгі жаулар бір дәуірдің өкілдері болып айтылады, бұл фольклордағы барлық классикалық эпосқа тән дүниелер. Жас ұрпақтың бойына патриоттық сенімді ұялату, эстетикалық тәлім беруде батырлық жырдың алатын орны айрықша. Кешегі екінші дүниежүзілік соғыс кезінде халықтың рухын ояту үшін бұрын тыйым салынған жырларды қайта дәріптеуді қолға алу себептері де белгілі. Сол тұста қағаз бетіне түскен «Қырымның қырық батыр» секілді циклді жырлар ішіне енген «Қобыланды батыр» жырындағы тарихи анахронизмнің себептеріне тоқталады.

Anahtar Kelimeler

Қобыланды батыр, архаикалық эпос, «Қырымның қырық батыры», жыр, дешті-қыпшақ, ноғайлы, қызылбас, қалмақ, Қазақ хандығы.

Kobılandı Batır Destanındaki Tarihi Süreçlerin İncelenmesi

Öz

Yazar, makalesinde "Kobılandı Batır" destanının Kazak destancılarının repertuvarında geniş yer almasının nedenlerini ele alıyor. Kobılandı Batır'ın katıldığı savaşlar ve kurbanların isimleri, tarihi olaylar ve folklordaki zaman-mekan ilişkisi, destanın olay örgüsü ve antik motifleri, eski kavramların yeni anlamı, dönemin şartlarına uygun bir şekilde dile getirilmesi, şairlerin yaşadığı dönem ve döneme yakınlığı, şiirin kompozisyonu ve kahramanlık destanının mahiyeti üzerinde durulmaktadır. Yüzyıllardır kulaktan kulağa aktarılan arkaik destandan kahramanlık destanına kadar destanın gelişim aşamaları, destan türünün tarihsel bütünleşme süreçleri incelenmektedir. Altın Orda ve Nogaylı devri Kazak Hanlığı döneminde eski destanlar canlanmış, eski şiir farklı dönemlerde tekrar doğmuş ve şiirler yeni bir biçimde söylenmeye başlanmıştır. Kökeni Deşti-Kıpçaktan gelen bu kahramanlık destanı geçmiş zamanda anlatıldığı için daha sonraki dönemlerin olaylarını, hatta birkaç yüzyıllık tarihi dönemleri içermekte ve her yüzyılın olayları ile tarihi karakterleri şiirde birleştirmektedir. Destanda, folklordaki tüm klasik destanlarda olduğu gibi, önceki ve sonraki düşmanların aynı dönemin temsilcileri olduğu ifade edilmektedir. Genç kuşaklara vatanseverlik inancının aşılanması ve eğitimde kahramanlık şiirinin özel bir yeri olduğuna vurgu yapılmaktadır. İkinci Dünya Savaşı sırasında halkın ruhunu uyandırmak amacıyla daha önce yasaklanan şarkıların yeniden yaygınlaşmasının nedenleri de bilinmektedir. Aynı zamanda "Kırım'ın Kırk Kahramanı" gibi döngü şiirlerinde yer alan "Kobılandı batır" şiirindeki tarihsel anakronizmin nedenlerine odaklanılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kobılandı Batır, arkaik destan, “Kırımın Kırk Kahramanı”, destan, Deşt-i Kıpçak, Nogaylı, Kızılbas, Kalmak, Kazak Hanlığı.

Kaynakça

• Алпысбаева Қ.Б., Әуесбаева П.Т. (2017). Қолжазба қорларындағы батырлық жырлардың жиналу тарихы. Монография. –Алматы, Әдебиет әлемі, –336 б.
• Авакова Р.А., Баят Е. (2019). Түркі-моңғол батырлық жырларындағы көне сюжеттер: компаративистик талдау// Түркология, №2 (94), Наурыз-сәуір. Түркістан. 117-128 бб.
• Айымбетов Қ. Халық даналығы. Нөкис: Қарақалпақстан, 1988. – 492 б.
• Әуезов М. (2014). Шығармаларының елу томдық толық жинағы. – Алматы: Дәуір, Жібек жолы, 4-том:
• Зерттеулер, оқулықтар, әдеби нұсқалар. 1924–1930. – 456 б.
• Бабалар сөзі: Жүз томдық (2007). – Астана, “Фолиант”, 36-том. Батырлар жыры. 430. -бет.
• Rakiş J.S. (2019). «Kambar Batir» Destani’ni Dönemselleştirme. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi. Cilt: 7 Sayı: 16 Sayfa 1211–1233. Mart. Türkiye.
• Қасқабасов С. (2009). Ойөріс. Алматы, “Жібек Жолы”, – 303 б.
• Қасқабасов С. (2001). Тұтастану – фольклор поэтикасының заңдылығы./Қазақ фольклорының поэтикасы. – Алматы, Ғылым, – 250 б.
• Нұрмағамбетова О. (1990). Қазақ эпосын айтушы жыршы, жыраулар. Фольклор шындығы. – Алматы, Ғылым, – 264 б.
• Söylemez O., Aliyeva L. (2000). Alpamış batır ve Er Targın destanlarında kahraman, kadın ve at motifleri üzerine bir deneme // A.Ü.Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. Sayı 14. Erzurum, – 25 s.
• Сулейменов О. (1989). Эссе, публицистика, Стихи, поэмы. Аз и Я. – Алма-Ата, Жалын, –592 с.