TÜRKİYE TÜRKÇESİ ÖRNEKLEMİNDE AKRABALIK ADLARINA DAYALI İKİLEMELER

Yıl 2024, Sayı: 120, 1 - 34, 26.12.2024

Salim Küçük

https://doi.org/10.59358/ayt.1544047

Öz

Bu çalışmada Türkiye Türkçesi örnekleminde akrabalık adlarından oluşmuş ikilemeler yakınlık yönünden kan bağı ve evlilik dikkate alınarak iki başlık altında incelenmiş ve değerlendirilmiştir. Çalışma, Türkçedeki geçmişten günümüze bütün akrabalık adlarını incelemeyi ve köken yönünden değerlendirmeyi değil Türkiye Türkçesindeki sözlük, deyim ve atasözleri sözlüğü türündeki eserlerde ikileme yapısındaki akrabalık adlarını incelemeyi amaçlamakta olup bu bağlamda gerekli hâllerde tarihî ve çağdaş Türk lehçelerine de değinilmiş ve akrabalık adları üzerine yapılan ilgili çalışmalardan yararlanılmıştır. Kan bağına dayalı akrabalık adları ile oluşturulmuş ikilemeler anne, baba, kız, kız kardeş, erkek çocuk, erkek kardeş, dede, nine, amca, dayı, hala ve teyze gibi akrabalık adlarına dayalı olarak; evlilik bağına dayalı akrabalık adları ile oluşturulmuş ikilemeler ise gelin, güvey, yenge, kaynana, kaynata ve torun gibi akrabalık adları dikkate alınarak incelenmiş, kendi içerisinde gruplandırılmış ve değerlendirilmiştir. Çalışmada ölçünlü Türkiye Türkçesinde kan bağına dayalı akrabalık adları ile oluşturulmuş 43, evlilik bağına dayalı akrabalık adları ile oluşturulmuş 9 olmak üzere toplam 52 akrabalık adı ile oluşturulmuş ikileme tespit edilmiştir. Çalışma ölçünlü Türkiye Türkçesinde hangi akrabalık adlarının yan yana gelerek ikileme oluşturduklarını, ikilemelerde birinci ve ikinci sırada tercih edilen sözcükleri göstermesi ve bunların yazılı kaynaklarda cümledeki kullanımlarını tanıklaması yönünden de önemlidir.

Anahtar Kelimeler

Türkiye Türkçesi, akrabalık adları, ikileme, kan bağı, evlilik bağı

Түркия түрік үлгісіндегі туыстық атауларға негізделген қайталаулар

Öz

Бұл зерттеуде түрік тіліндегі туысқандық атауларды – қан туыстығы және неке байланысын білдіретін қос сөздер қарастырылады. Зерттеу түрік тіліндегі ежелден келе жатқан барлық туысқандық атауларын зерттеп, шығу тегі жағынан бағалауды емес, түрік тіліндегі сөздік, тіркес және мақал-мәтел сөздіктері түріндегі еңбектердегі қос сөз құрылымындағы туысқандық атауларын зерттеуді мақсат етіп отыр және осы орайда қажет болған жағдайда тарихи және қазіргі түрік диалектілеріне де тоқталып, туысқандық атаулары туралы жасалған тиісті зерттеулер де пайдаланылды. Қан туыстығына негізделген ана, әке, қыз, қыз бала, ұл бала, ұл, ата, әже, аға, үй іші, жеңге, тәте сияқты туысқандық атауларынан құралған қос сөздер, неке байланысына негізделген туысқандық атауларынан құралған қос сөздер, келін, күйеу, жеңге, әже, ата, немере сияқты туысқандық атаулар зерттеліп, өз ішінде топтастырылып бағаланды. Зерттеуде түрік тіліндегі қан туыстығына негізделген туысқандық атауларынан құралған 43, неке байланысына негізделген туысқандық атауларынан құралған 9 – барлығы 52 туысқандық атауынан құралған қос сөз анықталды. Зерттеу түрік тілінде қандай туысқандық атауларының қатар келіп қос сөз құрағанын, қос сөздерде бірінші және екінші орында қай сөздердің жиі қолданылғанын көрсету және олардың жазба деректердегі сөйлемде қолданылуын куәландыру жағынан да маңызды.

Anahtar Kelimeler

Түркия түрік, туыстық атаулар, дилемма, қан қатынасы, неке байланысы

Reduplications Based on Kinship Names in Türkiye Turkish Sample

Öz

In this study, reduplications formed from kinship names in the sample of Türkiye Turkish were examined and evaluated under two headings, taking into account blood relations and marriage in terms of closeness. The study does not aim to examine all kinship names in Turkish from past to present or evaluate them in terms of origin but focuses on kinship names in the reduplication structure found in works such as dictionaries, idiom dictionaries, and proverb dictionaries in Turkish. In this context, historical and contemporary Turkish dialects are also mentioned when necessary, and relevant studies on kinship names are utilized.
Reduplications formed with blood-based kinship names were examined, grouped, and evaluated by considering kinship names such as mother, father, daughter, sister, son, brother, grandfather, grandmother, uncle, maternal uncle, aunt, and maternal aunt. Similarly, reduplications formed with marriage-based kinship names were examined, grouped, and evaluated by considering kinship names such as bride, groom, aunt-in-law, mother-in-law, father-in-law, and grandchild.
In the study, a total of 52 reduplications formed with kinship names were identified in standard Türkiye Turkish, 43 of which were formed with kinship names based on blood relations, and 9 were formed with kinship names based on marriage ties. The study is also significant in terms of showing which kinship names come together to form reduplications in Türkiye Turkish, the words preferred first and second in reduplications, and their use in sentences in written sources.

Anahtar Kelimeler

Türkiye Turkish, kinship names, reduplication, blood relation, marriage bond

Редупликации на основе родственных имен в турецкой выборке

Öz

В данном исследовании анализируются парные слова, образованные из родственных терминов турецкого языка, с учетом их структуры и семантических особенностей. Анализ проведен по двум основным направлениям: родственные термины, связанные с кровным родством, и термины, отражающие родственные отношения через брачные связи. Целью работы не являлось исчерпывающее изучение всех родственных терминов турецкого языка с древности до современности или их этимологический анализ. Основное внимание уделено изучению родственных терминов в контексте парных слов, представленных в таких источниках, как словари, идиомы и пословицы турецкого языка. При необходимости были привлечены данные исторических и современных тюркских языков, а также результаты соответствующих исследований в области родственных терминов. Парные слова, основанные на родственных терминах, связанных с кровным родством, включают такие названия, как "мать", "отец", "дочь", "сестра", "сын", "брат", "дедушка", "бабушка", "дядя" и "тетя". Парные слова, связанные с брачными отношениями, изучены на примере таких терминов, как "невеста", "жених", "свекровь", "тёща", "зять" и "внук". В результате исследования в стандартном турецком языке выявлено 52 парных слова, сформированных с использованием родственных терминов, из которых 43 основаны на кровном родстве, а 9 — на брачных связях. Работа также представляет интерес с точки зрения анализа сочетаемости родственных терминов в парных словах, предпочтений в выборе слов при формировании первой и второй частей парных слов, а также примеров их функционирования в контексте письменных источников.

Anahtar Kelimeler

Турецкий Турецкий, имена родства, дилемма, кровное родство, брачные узы

Kaynakça

• Ağakay, M. A. (1953). İkizlemeler Üzerine. Türk Dili, 2 (7), 189-191.
• Ağakay, M. A. (1954). Türkçede Kelime Koşmaları. TDAY-Belleten, 2, s. 97-104.
• Ağca, M. (2017). Türkçede Bir Söz Türetim Yöntemi ve Gramatikal İşaretleyici Olarak Yineleme. Türkbilig, 34, 89-104.
• Aksan, D. (2003). En Eski Türkçe’nin İzlerinde. İstanbul: Multilingual.
• Aksan, D. (2008). Türkçeye Yansıyan Türk Kültürü. Ankara: Bilgi.
• Aksan, D. (2009). Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. Ankara: Engin.
• Aksan, D. (2014). Anadilimizin Söz Denizinde. Ankara: Bilgi.
• Aksan, D. (2015). Türkçenin Söz Varlığı. Ankara: Bilgi.
• Aksan, D. (2019). Türkçenin Gücü. Ankara: Bilgi.
• Aksu, B. T., Akalın, Ş. H., Toparlı, R. (2022). Türk Atasözleri Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Akyalçın, N. (2007). Türkçe İkilemeler Sözlüğü. Ankara: Anı.
• Atabay, N., Kutluk. İ. & Özel, S. (1983), Sözcük Türleri. (Haz. Prof. Dr. Doğan Aksan) Ankara: TDK.
• Banguoğlu, T. (1940). Ana Hatlarıyla Türk Grameri. İstanbul: Maarif Matbaası.
• Banguoğlu, T. (1959). Türk Grameri Ses-Bilgisi. Ankara: TTK.
• Banguoğlu, T. (2011). Türkçenin Grameri. Ankara: TDK.
• Bilgegil, K. (1982). Türkçe Dilbilgisi. İstanbul: Dergâh.
• Binler, M. Z. (2006). Türk Dünyası Aile ve Akrabalık Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Selenga.
• Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler (2016). (Haz. Prof. Dr. Mustafa S. Kaçalin). Ankara: TDK.
• Caferoğlu, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford.
• Derleme Sözlüğü (2009). I-VI. Ankara: TDK.
• Dilbilim Terimleri Sözlüğü (1949). Ankara: TDK.
• Doerfer, G. (1971). Khalaj Materials. Bloomington.
• Doğan, L. & Erdin, C. (2018). Bilimsel Araştırmalarda Yeni Yaklaşımlar-1 (Tıp-Fen-Tarih-Edebiyat-Eğitim). İçinde Uygur Türkçesi Atasözlerinde Akrabalık Adları Üzerine Bir İnceleme. Os. Köse & E. Kirik (Ed.), (ss. 161-192). Ankara: Berikan.
• Emiroğlu, S. (2012). Türkçe Sözlükteki Akrabalık Adlarının Tasnifi. Turkish Studies. International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. 7 (4), 1691-1710.
• Emre, A. C. (1945). Türk Dilbilgisi. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.
• Ercilasun, A. B. (2011). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihî. Ankara: Akçağ.
• Ercilasun, A. B. & Akkoyunlu Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugîti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: TDK.
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergâh.
• Eren, H. (1949). İkiz Kelimelerin Tarihî Hakkında. DTCF Dergisi, 7 (2), 283-286
• Ergin, M. (1958). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. Gencan, T. N. (1979). Dilbilgisi. Ankara: TDK.
• Gömeç, S. Y. (2002). Divanü Lugat-it Türk’te Akrabalık Bildiren Terimler. Tarih Araştırmaları Dergisi. 20 (32), 133-142.
• Gramer Terimleri (1940). Gramer (Kuralbilim) Terimleri. Türk Dili. Türkçe-Fransızca Belleten, seri II, S.1-2, 63-72.
• Gül, B. (2016). İbnü Mühenna Lügati’ndeki Moğolca Akrabalık Adları. Türk Dünyası Araştırmaları. 224, 209-217.
• Hatipoğlu, V. (1981). Türk Dilinde İkileme. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Hirik, E. (2017). Türkiye Türkçesi Atasözlerinde Akrabalık Bildiren Kelimeler ve Duygu Değerleri. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi. 6 (3), 1726-1746.
• Hunutlu, Ü., & Yıldırım, M. (2023). Köktürk ve Eski Uygur Yazılı Ürünlerinde Akrabalık Adları. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 4 (1), 1-26.
• Koç, F. (2020). Hacı Bektâş-ı Velî’nin Eserlerinde Geçen Akrabalık Adları. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi. 4 (2), 265-280.
• Kurmanbaıuly, S., Adilov, M. & Alimbek, G. (2024). Kazakçada Anlam Değiştiren Bazı Akrabalık Adları Üzerine. Türkiyat Mecmuası. 34 (1), 257-277.
• Li, Yong-Sǒng (2019). Türk Dillerinde Akrabalık Adları. Ankara: TDK.
• Mansuroğlu, M. (1958). Sultan Veled’in Türkçe Manzumeleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• Özden, M. (2017). Trakya Ağızlarında Bulunan Akrabalık Adları Üzerine Bir Tasnif Denemesi. Sosyal Bilimler Dergisi. 10, 260-281.
• Özkan, B. (2010). Türkiye Türkçesinde ‘İkili Tekrarlar’ın Sözlükbirimsel, Dizgesel ve Metinsel Görünümleri. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. 5 (4), 564-582.
• Röhrborn, K. (1977). Uiguirisches Wörterbuch Sprachmaterial Der Vorislamischen Türkischen Texte Aus Zentraasien. Lieferung 1. Wiesbaden: Franz Steiner.
• Saraç, T. (1976). Fransızca-Türkçe Büyük Sözlük. I-II. Ankara: TDK.
• Sinan, A. T. (2015). Türkçenin Deyim Varlığı. İstanbul: Kesit.
• Soydan, S. (2021). Tarama Sözlüğü Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: Gazi.
• Soydan, S. (2023). Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi Sözlüğünde Yer ve Akrabalık Adları. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 26 (49), 1-18.
• Telli, B. (2020). Tarama Sözlüğü’ndeki Akrabalık Adları Üzerine Bir İnceleme. Kesit Akademi Dergisi. 22, 139-156.
• Tezcan, S. (1978-1979). (Tanıtma Yazısı). TDAY-Belleten. Ankara: TDK.
• Topaloğlu, A. (1989). Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Dergâh.
• Tuna, O. N. (1949), Türkçede Tekrarlar. TDED III, 429-447.
• Tuna, O. N. (1982-1983). Türkçe’nin Sayıca Eş Heceli ikilemelerinde Sıralama Kuralları ve Tabii bir Ünsüz Dizisi. TDAY-Belleten. Ankara: TDK.
• Türk, O., & Koç, F. (2021). Manzûme-i Ferâ’iz” Adlı Eserde Geçen Akrabalık Adları Üzerine Bir Değerlendirme. Asya Studies-Academic Social Studies / Akademik Sosyal Araştırmalar, 5 (18), 125-130.
• User, H. Ş. (2009). Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Konya. Kömen.
• Üçok, N. (1947). Genel Dilbilim (Lengüistik). Ankara: Sakarya Basımevi.
• Vardar, B. (1980). Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Yavuz, S. (2013). Dîvânü Lügâti’t-Türk’teki Akrabalık Adları ve Bu Adların Türkiye Türkçesi Ağızlarındaki Karşılıkları. Ekev Akademi Dergisi, 56, 345-360.
• Yıldırım, A. (2020). Yenisey Yazıtlarında Akrabalık Adları. Journal of History School, 46, 1763-1783.
• Yurtbaşı, M. (2012). Sınıflandırılmış Deyimler Sözlüğü. İstanbul: Ecellence.
• URL -1 https://sozluk.gov.tr/ (erişim tarihî: 03.09.2024)