«ФИРДАУС АЛ-ИКБАЛ» ШЫҒАРМАСЫНДАҒЫ ОҒЫЗ ТІЛІНІҢ ЭЛЕМЕНТТЕРІ

Yıl 2025, Sayı: 122, 149 - 174, 22.06.2025

Serpil Yazıcı Şahin , Muhammadullah Haji Moh Naseem

Öz

Бүгінгі таңда оғыз тобына жататын түркі тілдері мен оғыз тобына жатпайтын түркі тілдері арасында бірқатар айырмашылықтар бар. Сонымен қатар, оғыз тіліне тән кейбір ерекшеліктер оғыз тобына кірмейтін басқа түркі тілдерінде де кездеседі. Әсіресе шағатай тілінде жазылған шығармаларда оғыз тіліне тән кейбір белгілер байқалады. Фирдаус ал-икбал шығармасында оғыз тіліне тән кейбір элементтер кездескенімен, грамматикалық құрылымы мен лексикалық құрамы жағынан классикалық шағатай тілінің ерекшеліктері сақталған. Оғыз және қыпшақ тілдерімен қатар түркі тілінің ең маңызды әдеби жазба тілдерінің бірі саналатын шағатай тілі XV ғасырдан XX ғасырға дейін қолданылған. Сол кезеңде жазылған шығармаларға қатысты көптеген академиялық зерттеулер жүргізілген. Әсіресе шағатай тілінің классикалық кезеңіне жататын туындылар тіл мен әдебиет тұрғысынан кең көлемде талданған. Алайда XIX ғасыр мен одан кейінгі кезеңдерде шағатай тілінде жазылған шығармаларға арналған зерттеулер саны шектеулі. Бұл зерттеудің мақсаты – Шер Мұхаммед Мираб Мунис (1778–1829) пен Мұхаммед Риза Агахи (1809–1874) шағатай тілінде жазған Фирдаус ал-икбал шығармасындағы оғыз тіліне тән фонетикалық, морфологиялық және лексикалық элементтерді анықтап, талдау.

Anahtar Kelimeler

шағатай тілі, Фирдаус ал-икбал, оғыз тілі, фонетика, морфология

ЭЛЕМЕНТЫ ОГУЗСКОГО ЯЗЫКА В ПРОИЗВЕДЕНИИ «ФИРДАУС АЛ-ИКБАЛ»

Öz

На сегодняшний день между тюркскими языками, относящимися к огузской группе, и другими тюркскими языками наблюдаются определённые различия. В то же время некоторые характерные черты огузского языка встречаются и в языках, не входящих в огузскую группу. Особенно это проявляется в произведениях, написанных на чагатайском языке. Несмотря на то что в произведении «Фирдаус ал-Икбал» встречаются элементы, характерные для огузского языка, в целом оно сохраняет отличительные черты классического чагатайского языка как в грамматической структуре, так и в лексическом составе. Огузский и кипчакский тюркские языки, наряду с чагатайским, являются одними из самых значимых литературных письменных форм тюркского языка. Чагатайский язык использовался как литературный язык с XV века и оставался в употреблении вплоть до XX века. На произведения, созданные в этот период, проведено множество научных исследований. Особенно широко изучены произведения классического периода чагатайского языка, как с лингвистической, так и с литературоведческой точек зрения. Однако количество исследований, посвящённых произведениям, написанным на чагатайском языке в XIX веке и позднее, остаётся ограниченным. Цель данного исследования – выявить и проанализировать фонетические, морфологические и лексические элементы огузского языка в произведении «Фирдаус ал-Икбал», написанном на чагатайском языке Шер Мухаммедом Мирабом Мунисом (1778–1829) и Мухаммедом Ризой Агахи (1809–1874).

Anahtar Kelimeler

чагатайский язык, Фирдаус ал-икбал, огузский язык, фонетика, морфология

OGHUZ TURKISH ELEMENTS IN FIRDAWS AL-IQBĀL

Öz

There are some specific differences between Oghuz Turkish and non-Oghuz Turkish dialects. Nevertheless, some features characteristic of Oghuz Turkish can also be observed in non-Oghuz dialects. Particularly, some characteristics that define Oghuz Turkish are available in works written in Chagatai Turkish. Although Firdaws al-iqbāl contains some elements specific to Oghuz Turkish, the work exhibits the distinctive features of classical Chagatai Turkish in terms of both grammatical structure and vocabulary. Chagatai Turkish, alongside Oghuz and Kipchak Turkish, is one of the most productive literary languages of the Turkic language family, one of the most productive literary languages of the Turkic language, thrived in Central Asia from the 15th to the 20th century. Numerous academic studies have been conducted on the works produced during this period. In particular, works from the classical period of Chagatai Turkish have been extensively analyzed from both linguistic and literary perspectives. However, studies focusing on works written in late Chagatai Turkish during the 19th century and beyond remain limited. In this study, it is aimed to examine and identify the phonetic and morphological features of Oghuz Turkish and the Oghuz elements in the vocabulary in Firdaws al-iqbāl written in Chagatai Turkish by Şîr Muhammed Mîrâb Mûnis (1778-1829) and Muhammed Rıza Âgehî (1809-1874).

Anahtar Kelimeler

Chagatai Turkic, Firdaws al-iqbâl, Oghuz Turkic, phonetics, morphology

FİRDEVSÜ’L-İKBÂL’DE OĞUZ TÜRKÇESİ UNSURLARI

Öz

Günümüzde Oğuz grubu Türk lehçeleri ile Oğuz Türkçesi dışındaki Türk lehçeleri arasında bazı belirgin farklılıklar bulunmaktadır. Bununla birlikte, Oğuz Türkçesine özgü özelliklerin bazılarının Oğuz grubu dışındaki birkaç lehçede de yer aldığı görülmektedir. Özellikle Çağatay Türkçesiyle yazılmış eserlerde Oğuz Türkçesini karakterize eden bazı özelliklere rastlanmaktadır. Firdevsü’l-İkbâl’de Oğuz Türkçesine özgü kimi unsurlar bulunsa da eser hem gramer yapısı hem de söz varlığı bakımından klasik Çağatay Türkçesinin ayırt edici özelliklerini sergilemektedir. Oğuz ve Kıpçak Türkçeleri ile birlikte, Türk dilinin en üretken edebî yazı dillerinden biri olan Çağatay Türkçesi, 15. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar kullanılmaya devam etmiştir. Bu dönemde üretilen eserler üzerine günümüze kadar pek çok akademik çalışma yapılmıştır. Özellikle Çağatay Türkçesinin klasik dönemine ait eserler, dil ve edebiyat açısından uzun süredir kapsamlı incelemelere konu olmuştur. Ancak, 19. yüzyıl ve sonrasında Çağatay Türkçesiyle yazılan eserler üzerine yapılan çalışmalar sınırlıdır. Bu çalışmada, Şîr Muhammed Mîrâb Mûnis (1778-1829) ve Muhammed Rıza Âgehî (1809-1874) tarafından geç dönem Çağatay Türkçesiyle yazılmış Firdevsü’l-İkbâl’de Oğuz Türkçesinin ses ve şekil özellikleriyle birlikte söz varlığındaki Oğuz Türkçesine ait unsurların tespit edilmesi ve incelenmesi amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Çağatay Türkçesi, Firdevsü’l-İkbâl, Oğuz Türkçesi, ses bilgisi, şekil bilgisi

Kaynakça

• Altun, E. (2011). Firdevsü’l-İḳbāl [1b-100a] Giriş, Transkripsiyonlu Metin, Dil Yazım Özellikleri, Dizin-Sözlük (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Kocaeli Üniversitesi, Kocaeli.
• Argunşah, M. & Yüksekkaya, G. S. (2016). Karahanlıca Harezmce Kıpçakça dersleri (4. Baskı.) İstanbul: Kesit Yayınları.
• Atalay, B. (1985). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi (C. 1-3). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bayındır, A. (2016). Mûnis Harezmî ve Rızâ Âgehî Firdevsü’l-İkbâl [300b-380a] Giriş, Transkripsiyonlu Metin, İnceleme, Dizin-Sözlük, Tıpkıbasım (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Kocaeli Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford University Pres.
• Çakır, E. (2024). Mûnis Harezmî & Rızâ Âgehî, Firdevsü’l-İkbâl [380b-460a] Giriş, Transkripsiyonlu Metin, Dil-Yazım Özellikleri, Dizin-Sözlük, Tıpkıbasım (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Kocaeli Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli.
• Çelik, M. B. (2004) “Firdevsü’l-İkbâl’e Göre Hive Hanlığı Tarihi ve Devlet Teşkilatı”, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya Üniversitesi/ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
• Çelik, M. B. (2022). Firdevsü’l-İkbâl ve Hive Hanlığı Tarihi Açısından Değeri. Uluslararası Prof. Dr. Halil İnalcık Tarih ve Tarihçilik Sempozyumu, Bildiriler, 2, (ss. 45-66). doi: 10.37879/9789751749994.2022.4.
• Dilçin, C. (2009). Yeni Tarama Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eckmann, J. (1958). Çağatay Dili Hakkında Notlar. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 115-126. Erişim adresi: https://tdkbelleten.gov.tr/tam-metin-pdf/59/tur.
• Eckmann, J. (1963). “Çağatay Edebiyatının Son Devri”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, (234), TDK Yayınları: Ankara.
• Eckmann, J. (2013). Çağatayca El Kitabı. G. Karaağaç (Çev.). (5. Basım), İstanbul: Kesit Yayınları. Ercilasun, A. B. (2004). Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ergin, M. (1971). Azeri Türkçesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınlar.
• Gerçek, Ş. (2011). Muhammed Rızâ Âgehî’nin Firdevsü’l-İkbâl’i [100b-200a] Giriş, Transkripsiyonlu Metin, Dil-Yazım Özellikleri, Dizin-Sözlük (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Kocaeli Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli.
• Gerçek, Ş. (2012). Orta Asya Türk Tarih Yazıcılığına Genel Bir Bakış, Türk-İslam Medeniyeti Dergisi, (14), 189-197. Gülsevin, G. (1997). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, G. (1998). Köktürk Bengü Taşlarındaki Oğuzca Özellikler. Kardeş Ağızlar, Türk Lehçe ve Şiveleri Dergisi, (7), (12-18). Gülsevin, G. & Boz, E. (2004). Eski Anadolu Türkçesi. Ankara: Gazi Kitabevi Yayınları.
• Gülsevin, G. (2010). Oğuzca Olmayan Türk Lehçelerindeki Oğuzca Unsurlar ve Bunlara Teorik Bir Yaklaşım. Turkish Studies, (5)1, 57-76.
• Haji Moh Naseem, M. (2024). Mûnis Harezmî ve Rızâ Âgehî, Firdevsü’l-İkbâl [460b-524a] Giriş, Transkripsiyonlu Metin, Dil-Yazım Özellikleri, Dizin-Sözlük, Tıpkıbasım (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli.
• Hazar, M. (2011). Çağatay Türkçesinde Oğuzca Özellikler ve Benzerlikler. The Journal of Academic Social Science Studies, 4 (1), 31-63.
• Karaağaç, G. (1997). Lütfî Divanı, Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaymaz, Z. (2004). Çağatay Türkçesindeki Oğuzca Unsurlar Üzerine. C. Amanjolov Okuvları- 2004 Attı Halkaralık Gılimi - Praktikalık Konferentsiyanın Materialları, Öskemen, 204-210.
• Koraş, H. (2014). Türk Lehçelerindeki Müşterekler Üzerine. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, (183), 197-249. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/tsadergisi/issue/21495/230452
• Korkmaz, Zeynep (1972), “Kâşgarlı Mahmut ve Oğuz Türkçesi”, Türk Dili, Divanü Lûgat-it-Türk Özel Sayısı, (C. XXVII, 253), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1974). Eski Türkçedeki Oğuzca Belirtiler. Türkoloji Dergisi, 6 (1), 15-30.
• Mûnis, Ş. M. & Âgehî, M. R. (1805-1842). Firdevsü’l-İkbâl. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, T 82 Numaralı Nüsha, İstanbul.
• Munis, Sh. M. M. & Agahi, M. R. M. (1999). Firdaws al-iqbāl: History of Khorezm (Translated from Chaghatay and Annotated by Yuri Bregel). Brill, Leiden; Boston; Köln.
• Munirov, K. (1960). Munis, Agahî ve Bayanî’ning Tarihî Asarları. Özbekistan SSR Fanlar Akademiyası Neşriyatı: Taşkent.
• Tekin, F. (2008). 19. Yüzyıl Harezm Tarih Yazıcılığı (Munis, Âgehî, Beyanî), Gazi Akademik Bakış, (3), 199-210.
• Yazıcı Şahin, S. (2016). Mûnis Harezmî & Rızâ Âgehî Firdevsü’l-İkbâl [200b-300a] Giriş, Transkripsiyonlu Metin, İnceleme, Dizin-Sözlük, Tıpkıbasım (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli.
• Yücel, B. (1995). Bâbür Dîvânı. Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumı Atatürk Kültür Merkezi Yayını, (81) Hükümdar Dîvânları Dizisi (1), Ankara.