ВОПРОС КОЛОНИЗАЦИИ ТУРКЕСТАНА В ТРУДАХ ИССЛЕДОВАТЕЛЕЙ ТУРКЕСТАНСКОГО КРАЯ

Yıl 2025, Sayı: 123, 159 - 180, 27.09.2025

Beiimbet Alipbay

Öz

В связи с усилением колониальной политики Российской империи, быстрое переселение русских крестьян ("черносошных") в Туркестанский край, его смысл и цели стали привлекать внимание представителей интеллигенции и исследователей с конца XIX века. В российской буржуазной и демократической историографии вопросу переселения уделялось значительное внимание. Поэтому наша исследовательская работа посвящена изучению историографии колониальной истории Российской империи в Туркестанском крае. В этих исследованиях, начавшихся во второй половине XIX века и расширившихся в советский период, таким вопросам, как появление переселенческих поселений в Туркестане, безземелье местного населения и социально-экономические трудности, не давалась объективная оценка. Большая часть русской историографии односторонне рассматривала вопрос переселения с целью легитимизации колониальной политики империи, и эти работы требуют критического анализа. Эти труды условно можно разделить на произведения, отражающие официальную точку зрения, и произведения, описывающие ситуацию в относительно объективный период. Исследования по этой теме начались с колониального периода и продолжаются по сей день. В исследовательской работе учтены дореволюционные исследования колониальной политики царской России в Туркестанском крае. В этом контексте анализируются работы по истории колонизации советского и постсоветского периодов, касающиеся вопроса колонизации Туркестанского края, и проводится сравнительный анализ их научных взглядов и позиций.

Anahtar Kelimeler

Средняя Азия , Туркестанский край , Россия , Колониализм , Расселение.

ТҮРКІСТАН ӨЛКЕСІ ЗЕРТТЕУШІЛЕРІНІҢ ЕҢБЕКТЕРІНДЕ ТҮРКІСТАНДЫ ОТАРЛАУ МӘСЕЛЕСІ

Öz

Ресей империясының отарлау саясатының күшеюіне байланысты Түркістан өлкесіне қарашекпенділердің жылдам қарқынмен қоныс аударуы, оның мәні мен мақсаты ХІХ ғасырдың соңынан бастап зиялы қауым өкілдерін, зерттеушілер назарын өзіне аудара бастады. Сол себепті зерттеу жұмысымыз Ресей империясының Түркістан өлкесіндегі отаршылдық тарихының тарихнамасын зерттеуге арналған. ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталып, кеңестік кезеңде ауқымы кеңейген бұл зерттеулерде Түркістанға көшіп келген қоныстардың пайда болуы, жергілікті халықтың жерсіздігі, әлеуметтік-экономикалық қиындықтар сияқты мәселелерге объективті баға берілмеді. Орыс тарихнамасының үлкен бөлігі империяның отарлау саясатын заңдастыру мақсатында қоныстану мәселесіне біржақты көзқараспен қарады және бұл еңбектер сыни талдауды қажет етеді. Сол себепті зерттеу жұмысымызда барлық еңбектерге сыни көзқарастағы талдаулар да жасалатын болады. Бұл еңбектерді шартты түрде ресми көзқарасты көрсететін және салыстырмалы түрде объективті кезеңдегі жағдайды сипаттайтын шығармалар деп екіге бөліп қалай аламыз. Бұл тақырыптағы зерттеулер сол отаршылдық кезеңнен басталып, бүгінгі күнге дейін жалғасуда. Зерттеу жұмысында патшалық Ресейдің Түркістан өлкесіндегі отарлау саясатының революцияға дейінгі зерттеулері де ескерілген. Бұл ретте зерттеу жұмысымызда Түркістан өлкесін отарлау мәселесі бойынша кеңестік және посткеңестік кезеңдегі отарлау тарихы туралы еңбектер сараланып, олардың ғылыми көзқарастары мен ұстанымдарына салыстырлмалы түрде талдаулар жасалады.

Anahtar Kelimeler

Orta Asya , Türkistan Vilayeti , Rusya , Sömürgecilik , İskân.

TÜRKİSTAN'IN SÖMÜRGELEŞTİRİLMESİ MESELESİ, TÜRKİSTAN BÖLGESİ ARAŞTIRMACILARININ ESERLERİNDE

Öz

Rus İmparatorluğu’nun artmakta olan sömürgecilik politikalarıyla bağlantılı olarak, Rus köylülerinin (karaşekpenliler) Türkistan bölgesine hızlı göçü ve bunun amaçları, XIX. yüzyılın sonlarından itibaren aydınların ve araştırmacıların ilgisini çekmiştir. Bu nedenle, mevcut araştırma, Rus İmparatorluğu’nun Türkistan bölgesindeki sömürgecilik tarihinin historiografisine odaklanmaktadır. XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren başlayan ve Sovyet döneminde kapsamı genişleyen bu çalışmalarda, Türkistan’da göçmen yerleşimlerinin oluşumu, yerel halkın topraksızlaşması ve sosyo-ekonomik zorluklar gibi konulara objektif bir değerlendirme getirilmemiştir. Rus tarih yazımının büyük bir bölümü, imparatorluğun sömürgecilik politikasını meşrulaştırma amacıyla iskân meselesini tek taraflı ele almış ve bu eserler eleştirel bir analizi zorunlu kılmaktadır. Bu eserler, koşullu olarak dönemin bakış açısını yansıtanlar ve dönemin durumunu nispeten objektif bir şekilde tasvir edenler olmak üzere ikiye ayrılabilir. Bu konudaki araştırmalar, sömürgecilik döneminden başlayarak günümüze kadar devam etmektedir. Çalışmamızda, Çarlık Rusyası’nın Türkistan bölgesindeki sömürgecilik politikasına ilişkin devrim öncesi araştırmalar göz önünde bulundurulmuştur. Bu bağlamda, Türkistan bölgesinin sömürgeleştirilmesi meselesiyle ilgili Sovyet ve Post-Sovyet dönemlerindeki tarih yazımı eserleri incelenecek, bilimsel görüşleri ve yaklaşımları karşılaştırmalı olarak analiz edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Orta Asya , Türkistan Vilayeti , Rusya , Sömürgecilik , İskân.

THE ISSUE OF THE COLONIZATION OF TURKESTAN IN TH WORKS OF RESEARCHERS OF THE TURKESTAN PROVINCE

Öz

The escalating colonial policies of the Russian Empire led to a rapid influx of Russian peasants (known as "karashepenliler") into the Turkestan region. From the late 19th century onwards, the essence and purpose of this migration began to draw the attention of intellectuals and researchers. Consequently, this study is dedicated to examining the historiography of Russian imperial colonization in the Turkestan region. Research on this topic, which began in the second half of the 19th century and expanded during the Soviet period, often lacked objective evaluations of issues such as the emergence of migrant settlements in Turkestan, the dispossession of indigenous populations, and the socio-economic hardships they faced. A significant portion of Russian historiography approached the issue of settlement unilaterally, aiming to legitimize the Empire's colonial policies, and these works necessitate critical analysis. These studies can be conditionally divided into two groups: those reflecting the official viewpoint and those offering a comparatively more objective portrayal of the situation during that period. Research on this subject commenced during the colonial era itself and continues to this day. This study considers pre-revolutionary investigations into the Tsarist Russian Empire's colonial policy in the Turkestan region. Furthermore, it analyzes works on the history of colonization from the Soviet and post-Soviet periods concerning the colonization of Turkestan, conducting comparative analyses of their scholarly perspectives and stances.

Anahtar Kelimeler

Central Asia , Turkestan region , Russia , Colonialism , Settlement.

Kaynakça

• Әдебиеттер
• Асылбеков, М.Х., Галиев, А.Б. (1991). Социальноно-демографические процессы в Казахстане (1917-1980 гг.). Алматы: Ғылым.
• Азиатская Россия. (1918). Спб., 1914. -Т. 1. -576 с.; -Т. 2. -638 с.; -Т. 3. -155 с.; Материалы по земельному вопросу в Азиатской России. Вып. ІІ: Семиречье. Санкт-Петербург.
• Алекторов, А.Е. (1904). Очерк из истории инородного образования в России // Журнал Министерства народного просвещения. №7. Россия: Сенатская типография.
• Әсіп, С. (1996). Қазақ қасіреті. Қоғамдық-саяси зерттеулер мен толғаулары. Алматы.
• Граменецкий, С.М. (1896). Очерки развития народного образования в Туркестанском крае. Ташкент.
• Есмағанбетов, К.Л. (1992). Что писали о нас на западе. Алматы: Санат.
• Исмағұлов, Ұ.Ш. (1995). ХХ ғасырдың бас кезіндегі Батыс Қазақстандағы жер мәселесі (1900-1917 ж.ж.). Алматы.
• Кауфман, К.П. (1910). Начальное народное образование в Туркестанском крае. Санкт-Петербург.
• Қойгелдиев, М. (1995). Алаш қозғалысы. Алматы: Санат.
• Лаумулин, М.Т. (1992). История Қазахстана конца XІX-начала ХХ вв. в зарубежной историографии, Известия АН РК, Серия общественных наук, N5.
• Ильминский, Н.И. (1884). К истории инородческих переводов. Казань: Императорского университета.
• Меңілбаев, Ғ.А. (1995). Қоныс аударушылар мекендері мен қазақ ауылдары арасындағы қарым-қатынастардың өзекті мәселелері (1867-1914 ж.ж.). Алматы.
• Миддендорф, А. (1879). Экпедиция для исследования сельскохозяйственных условии русского Туркестана Т-14, Вып-1. Санкт-Петербург: Известия РГО.
• Отарбаева, Б.З. (1990). Хлебная торговля Казахстана в системе хозяйственных взаимоотношений с Россией: конец ХІХ начала ХХв (на материалах Северного и Северо-Восточного Казахстана). Алматы.
• Остроумов, Н.П. (1896). Способны ли кочевые народы Азии к усвоению христианской веры и христианской культуры. Мосвка.
• Румянцев, П.П. (1909). Киргизский народ в прошлом и настоящем, Вопросы колонизации. Москва.
• Сужиков, Б.М. (1997). Национальная идентификация и динамика этнических процессов в зарубежных центральноазиатских исследованиях. Алматы: Комплекс.
• Таштемханова, Р.М. (1994). Переселенческая деревня и ее взаимосвязи с казахским аулом во второй половине ХІХ–начале ХХ веков (на материалах Семипалатинской области). Алматы.
• References
• Asylbekov, M.K., Galiev, A.B. (1991). Sotsial'no-demograficheskiye protsessy v Kazakhstane (1917-1980 gg.). Almaty: Gylym.
• Aziatskaya Rossiya. (1918). SPb., 1914. -T. 1. -576 s.; -T. 2. -638 s.; -T. 3. -155 s.; Materialy po zemel'nomu voprosu v Aziatskoy Rossii. Vyp. II: Semirech'ye. Sankt-Peterburg.
• Alektorov, A.E. (1904). Ocherk iz istorii inorodnogo obrazovaniya v Rossii // Zhurnal Ministerstva narodnogo prosveshcheniya. №7. Rossiya: Senatskaya tipografiya.
• Äsip, S. (1996). Qazaq qasireti. Qogamdyq-saiasi zertteýler men tolgaulary. Almaty.
• Gramenetskiy, S.M. (1896). Ocherki razvitiya narodnogo obrazovaniya v Turkestanskom kraye. Tashkent.
• Yesmaganbetov, K.L. (1992). Chto pisali o nas na zapade. Almaty: Sanat.
• Ismagulov, U.S. (1995). XX gasyrdyn bas kezindegi Batys Qazaqstandagy jer maseleı (1900-1917 jj.). Almaty.
• Kaufman, K.P. (1910). Nachalnoye narodnoye obrazovaniye v Turkestanskom kraye. Sankt-Peterburg.
• Koigeldiev, M. (1995). Alash qozgalysy. Almaty: Sanat.
• Laumulin, M.T. (1992). Istoriya Qazaqstana kontsa XIX-nachala XX vv. v zarubezhnoy istoriografii, Izvestiya AN RK, Seriya obshchestvennykh nauk, N5.
• Ilminskiy, N.I. (1884). K istorii inorodcheskikh perevodov. Kazan': Imperatorskogo universiteta.
• Menilbaev, G.A. (1995). Qonys audaruşylar mekendery men qazaq auylary arasyndagy qarym-qatynastardyń özekti máseleleri (1867-1914 jj.). Almaty.
• Middendorf, A. (1879). Ekpeditsiya dlya issledovaniya selskokhozyaystvennykh uslovii russkogo Turkestana T-14, Vyp-1. Sankt-Peterburg: Izvestiya RGO.
• Otarbaeva, B.Z. (1990). Khlebnaya torgovlya Kazakhstana v sisteme khozyaystvennykh vzaimootnosheniy s Rossiyey: konets KhIKh nachala KhKhv (na materialakh Severnogo i Severo-Vostochnogo Kazakhstana). Almaty.
• Ostroumov, N.P. (1896). Sposobny li kochevyye narody Azii k usvoyeniyu khristianskoy very i khristianskoy kul'tury. Moskva.
• Rumyantsev, P.P. (1909). Kirgizskiy narod v proshlom i nastoyashchem, Voprosy kolonizatsii. Moskva.
• Suzhikov, B.M. (1997). Natsional'naya identifikatsiya i dinamika etnicheskikh protsessov v zarubezhnykh tsentral'noaziatskikh issledovaniyakh. Almaty: Kompleks.
• Tashtemkhanova, R.M. (1994). Pereselencheskaya derevnya i yeyo vzaimosvyazi s kazakhskim aulum vo vtoroy polovine KhIKh–nachale KhKh vekov (na materialakh Semipalatinskoy oblasti). Almaty.