TÜRK KÜLTÜRÜNDE GEYİK

Yıl 2025, Sayı: 123, 1 - 30, 27.09.2025

Saadettin Yağmur Gömeç

Öz

Her şeyden önce Türk bozkırlarındaki toplulukların mazisinde Türklerle içli-dışlı kurt ve geyik (sıgun) gibi hayvanlar mutlaka vardır. Çünkü bu coğrafyalarda en çok rastlanan hayvanların başında gelirler. Bu yüzden de onlar Türklerin destan, hikâye, masal gibi sözlü edebiyat unsurlarının başkahramanıdırlar. Ancak bu anlatılanlarda kurt ve geyiğin yol göstericiliğini unutmamak gerekir. Bununla birlikte rivayetleri zaman içerisinde incelediğimizde kurttan geyiğe doğru bir geçiş olabileceği gibi, dünyanın kuzey bölgelerinde ve dolayısıyla Sibirya Türk coğrafyasında da geyik, at misali insanların en faydalı yardımcısıdır. Onların ulaşım, yiyecek ve giyecek ihtiyacı bu hayvandan sağlanır. Bu anlatılanlarda bozkurt yiğitliği, cesareti, aklı ve ailesini sahiplenmeyi temsil ederken, herhalde Türk-Moğol hikâyelerindeki gök ya da ak maral da (geyik) insanın güzelliğini, inceliğini, namusunu ve dayanıklılığını göstermektedir. Kısacası Türklerin Türeyişi, Ergenekun ve Dede Korkut Destanlarında gördüğümüz bataklık, deniz, akarsu, dağ motifleri aynen geyik-avcı destanlarında da üzerine basa basa vurgulanmaktadır. Özünde bütün canlılara karşı sevgi bulunan Türk gereksiz yere ne bir hayvana ne de bitkiye zarar vermiş, bunların yapılmasını da günah (yazuk) saymıştır. O yüzden geyik gibi hayvanları öldürenlerin başına büyük felaketler gelmiştir. Bilhassa Sibirya Türk coğrafyasının gündelik hayatının neredeyse her anında ulaşım aracı, besin kaynağı, giyim-kuşam vasıtası olarak geyik vardır. Sonuç itibarıyla bütün hikâyelerde bu hayvanın gerekliliğine işaret edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Türk Kültürü , Türk Kültüründe Hayvan , Kurt , Geyik

DEER IN TURKISH CULTURE

Öz

First of all, animals such as wolves and deer (sıgun) were intertwined with the Turks in the past, especially in the steppes. Because it’s one of the most common animals in these geographies. For this reason, they are the protagonists of the Turkish elements of oral literature such as epics, stories and fairy tales. However, we should not forget the guidance of the wolf and the deer in these stories. When we examine what has been said over time, we see a transition from wolf to deer, and the deer was regarded as the most useful helper of people, like the horse, in the northern regions of the world and, therefore, in the Turkish geography of Siberia. Their transportation, food, and clothing needs are provided by this animal. While the gray wolf represents valor, courage and protecting her family in these narratives, probably the blue (kök) or white (ak) maral (deer) in Turkish-Mongolian stories also shows the beauty, delicacy, honor and endurance of the human being. In short, the swamp, sea, river and mountain motifs that we see in the Türeyiş, Ergenekon and Dede Korkut epics of the Turks are also emphatically emphasized in the deer and hunter epics. The Turk, who has love for all living things in his essence, harm neither an animal nor a plant unnecessarily, and deemed it a sin (yazuk) to do them. Therefore, great disasters befell those who killed animals such as deer. There are deer as a means of transportation, food and clothing in almost every moment of daily life, especially in the Siberian Turkish geography. As a result, the importance of this animal is emphasized in all the stories.

Anahtar Kelimeler

Turkish Culture , Animal in Turkish Culture , Wolf , Deer

ОЛЕНЬ В ТЮРКСКОЙ КУЛЬТУРЕ

Öz

Во-первых, такие животные, как волк и олень (sıgun), имеют глубокую и устойчивую связь с историческим прошлым тюркских общин степной зоны. Это объясняется тем, что данные виды были одними из наиболее распространённых в природной среде обитания тюрков. По этой причине они выступают центральными образами в ключевых жанрах тюркской устной словесности — эпосах, преданиях и сказках. Следует отметить, что образы волка и оленя, сохраняя устойчивое присутствие в фольклорных нарративах, претерпели определённую эволюцию. С течением времени, вероятно, произошло смещение акцента от образа волка к образу оленя, особенно в контексте северных регионов, включая тюркскую географию Сибири. В этих условиях олень, подобно лошади, выступал незаменимым помощником человека, обеспечивая его потребности в транспорте, пище и одежде. В фольклорных повествованиях серый волк традиционно символизирует доблесть, мужество и приверженность родовому сообществу, тогда как голубой (kök) или белый (ak) марал (олень) в тюрко-монгольских преданиях олицетворяет красоту, изящество, честь и выносливость. В эпосах, подобных Түрейиш, Эргенекон и Китаб-и Деде Коркут, ярко выражены природные мотивы — болотные, морские, речные и горные, которые в равной мере проявляются и в сюжетах, связанных с образом оленя и охотника. В тюркской традиции причинение вреда животным или растениям без необходимости рассматривалось как тяжкий грех (yazuk), что находит отражение в фольклорных сюжетах, где серьёзные бедствия постигают персонажей, убивших, например, оленя. Олень, будучи важнейшим элементом быта, особенно в сибирско-тюркском ареале, фигурирует практически во всех сферах повседневной жизни. Его значение и необходимость для человека последовательно подчёркиваются во множестве устных преданий и эпических повествований.

Anahtar Kelimeler

Turkish Culture , Animal in Turkish Culture , Wolf , Deer

ТҮРІК МӘДЕНИЕТІНДЕГІ БУҒЫ

Öz

Біріншіден, түрік даласындағы қауымдардың ертеде түріктерге жақын қасқыр, елік (силли) сияқты аңдар бар екені сөзсіз. Өйткені олар осы географиялардағы ең көп таралған жануарлардың бірі. Осы себепті олар түркілердің ауыз әдебиетінің эпос, қисса, қисса сияқты элементтерінің бас кейіпкерлері. Дегенмен, бұл хикаялардағы қасқыр мен киіктің жетелеуін ұмытпағанымыз жөн. Дегенмен, әңгімелерді уақыт өте келе қарастырсақ, қасқырдан бұғыға ауысу болуы мүмкін және әлемнің солтүстік аймақтарында және сондықтан Сібір түрік географиясында бұғы жылқы сияқты адамдардың ең пайдалы көмекшісі болып табылады. Олардың көлік, тамақ, киім-кешек қажеттіліктерін осы жануар қамтамасыз етеді. Бұл әңгімелердегі сұр қасқыр ерлікті, батылдықты, ақылды, отбасын қорғауды білдірсе, түрік-моңғол хикаяларында аспан немесе ақ киік адамның сұлулығын, талғампаздығын, ар-намысын, төзімділігін білдірсе керек. Қорыта айтқанда, «Түріктердің шығуы», «Ергенекун», «Деде Қорқұт» дастандарында көретін батпақ, теңіз, бұлақ, тау мотивтері марал-аңшы дастандарында да ерекше атап өтілген. Бойында барлық тіршілік иелеріне сүйіспеншілікпен қарайтын түрік ешбір жануарға, өсімдікке орынсыз зиян келтірмеген және мұны күнә (бұрыс) санайды. Сол себепті киік сияқты жануарларды өлтіргендер үлкен апатқа ұшырады. Әсіресе Сібір түрік географиясында бұғы күнделікті өмірдің әр сәтінде дерлік көлік, азық-түлік және киім-кешек ретінде пайдаланылады. Нәтижесінде бұл жануардың қажеттілігі барлық әңгімелерде көрсетілген.

Anahtar Kelimeler

Turkish Culture , Animal in Turkish Culture , Wolf , Deer

Kaynakça

• Altınok, B.Y. (2002). “Rakka ve Orta Anadolu Ekseninde Bir Oymağın Tarihi (Ceritler)”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, (8/21).
• Araz, R. (1996). “Doğu ve Güneydoğu Anadolu Sufîliği ile Yatır ve Türbelerin Çevresinde Yaşayan Eski Türk İnançları”, Erdem, (8/24). Ayda, A. (1992). Etrüskler (Tursakalar), Türk İdiler, Ankara
• Ayan, O. (2021). “Kadim Bilgelik Miti ve Tüketim Toplumu İkonu Olarak Geyik Sembolizmi”, Erciyes İletişim Dergisi, (8/1).
• Chavannes, E. (1903). Documents sur les Tou-Kiue [Turcs] Occidentaux. Petersburg.
• S.Julien. (1853). Histoire de la vie de Hiouen-Thsang. Paris.
• Cevdet, A. (1985). Kısas-ı Enbiya, Haz. M.İz, C. V, Ankara.
• Çelikbilek, A. (2022). Çingiz-nâmelere Göre Mogol Toplum Yapısı. (Doktora Tezi). Konya.
• Çevirme, H. (1999). “Alageyik Efsanesi Üzerine Bir İnceleme”, AÜ. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (13).
• De Groot, J.M., Asena G.A. (2010). Hunlar ve Türkistan. İstanbul.
• De Guignes, J.M. (1924). Hunların, Türklerin, Moğolların ve Daha Sair Tatarların Tarih-î Umumisi, C. II. İstanbul.
• De Guignes, J.M. (1924). Hunların, Türklerin, Moğolların ve Daha Sair Tatarların Tarih-î Umumisi, C. I. İstanbul.
• DLT/I: Kaşgarlı, M. (1986). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi, C. I. (Çev. B.Atalay), Ankara.
• DLT/II: Kaşgarlı, M. (1986). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi, C. II. (Çev. B.Atalay), Ankara.
• DLT/III: Kaşgarlı, M. (1986). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi, C. III. (Çev. B.Atalay), Ankara.
• Eberhard, W. (1942). Çin’in Şimal Komşuları, N.Uluğtuğ (Çev.). Ankara. Ebilgazi. (1992). Türik Şeciresi, Avdargan B.Ebilkasımov. Almatı.
• Ebülgazi Bahadır Han. (2020). Şecere-i Türk, A.Acaloğlu (Çev.). İstanbul.
• Ekrem, E. (1995). Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Kavimleri (M.Ö. 2146-318). (Yüksek Lisans Tezi). Ankara.
• Eliade, M. (2003). Dinler Tarihine Giriş, E.Kocabıyık (Çev.). İstanbul.
• Ergüven, İ.H. (2011). Hsüan-Tsang’ın Seyahatnamesi (7. Yüzyıl) (Metin Çevirisi ve Değerlendirme). (Yüksek Lisans Tezi). Çanakkale.
• Eröz, M. (1991). Yörükler. İstanbul.
• Gökap, Z. (1976). Altın Işık, Haz. Ş.Kutkan. Ankara.
• Gömeç, S.Y. (2003). “Eski Türk İnancı Üzerine Bir Özet”, DTCF. Tarih Araştırmaları Dergisi, (21/33).
• Gömeç, S.Y. (2009). “Ergenekun”, Yörtürk, (14/88), Ankara.
• Gömeç, S.Y. (2011). Uygur Türkleri Tarihi, 4. Baskı. Ankara.
• Gömeç, S.Y. (2013). “Türk Kültüründe Dağ ve Altaylar”, Altay-Türki Alemining Altın Besigi, Öskemen.
• Gömeç, S.Y. (2013). “Türk Milli Kimliğinin Teşekkülünde Türk Dilinin Önemi”, 21. Yüzyılda Türkiye’de Sosyal Bilimler ve Toplum Sorunları Sempozyumu Bildiri Kitabı, Ankara.
• Gömeç, S.Y. (2017). “Terhin Yazıtının Tarihi Açıdan Değerlendirilmesi”, Geçmişten Günümüze Türkistan Tarihinin Bilinmeyenleri, İstanbul.
• Gömeç, S.Y. (2017). Türk Tarihinde Çingizliler. Ankara.
• Gömeç, S.Y. (2018). Türk Cumhuriyetleri ve Toplulukları Tarihi, 8. Baskı. Ankara.
• Gömeç, S.Y. (2018). Türk-Hun Tarihi, 2. Baskı. Ankara.
• Gömeç, S.Y. (2018). Türk Kültürünün Ana Hatları, 4. Baskı. Ankara.
• Gömeç, S.Y. (2019). “Eski Türklerde Barınak ve Şehir Hayatına Dair İzler”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, (240).
• Gömeç, S.Y. (2020). Şamanizm ve Eski Türk Dini, 5. Baskı. Ankara.
• Gömeç, S.Y. (2020). “Bilge Kagan’ın Tacı ve Hazinesi”, Tonyukuk Kitabı, Yay. Haz. K.Yıldırım, İstanbul.
• Gömeç, S.Y. (2020). “Uygur Türklerinin Destanlarındaki Tarihi Gerçekler”, Türk Dünyası Araştırmaları, (125/246).
• Gömeç, S.Y. (2021). “Türk Kültüründe Renkler ve Kara Bodun’dan Ne Anlıyoruz”, Uluslararası Türk Dünyası Yunus Emre Sempozyumu Bildiri Kitabı. Ankara.
• Gömeç, S.Y. (2021). Kök Türk Tarihi, 6. Baskı. Ankara.
• Gömeç, S.Y. (2021). Türk Destanlarına Giriş, 4. Baskı. Ankara.
• Hirth, F. (1908). The Ancient History of China. New York.
• Eberhard, W. (1987). Çin Tarihi, 2. Baskı. Ankara.
• İbnü Mühennâ Lûgati. (1934). Battal, A (Çev.). İstanbul.
• İnan, A. (1987). Makaleler ve İncelemeler, 2. Baskı. Ankara.
• Jordanes. (1915). The Gothic History of Jordanes, Edit. C.C.Mierow. Oxford.
• Kalafat, Y. (2021). Güncelden Genele Halk Bilim Stratejileri, C. I. İstanbul.
• Kapusuzoğlu, G. (2017). Taiping Derlemesinde Türkler. Ankara.
• Karasoy, Y-Toker, M. (2005). Türklerde Şecere Geleneği ve Anonim Şibanî-nâme. Konya.
• Kaşgarlı Mahmud. (1986). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi, C. I, B.Atalay (Çev.). Ankara.
• Kırilen, G. (2015). Eski Çin’in Ötekisi Türkler, Ankara.
• Kırilen, G. (2013). “Xuan Zang’ın Orta Asya İzlenimleri”, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, (53/1).
• Konukçu, E. (1970). “Çin’den Batıya ve Hindistan’a Giden Chang Ch’ien, Fa-hsien, Sung Yun ve Hsüan-Tsang”, AÜ. Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, (1/1).
• Konukçu, E. (1973). Kuşan ve Akhunlar Tarihi, Ankara.
• Koppers, W. (1941). “Etnolojiye Dayanan Cihan Tarihinin Işığı Altında İlk Türklük ve İndo-Germenlik”, Belleten, (5/20).
• Kubarev, V.D. (2009). Petroglifı Şiveet Hayrhana. Novosibirsk.
• Kun, T.H. (1990). “Türk-Macar Akrabalığı Üzerine”, E.Çoban (Çev.). Erdem, (6/18).
• Mau-tsai, L. (1957). “Kulturelle Bezienhungen Zwischen Ost-Türken und China”, The Central Asiatic Journal, Vol. I, Wiesbaden.
• Mirhand, (2019). Tarih-i Ravzatü’s-Safa, C I, M.Öztürk (Çev.). Ankara.
• Mirza Ulugbek. (1994). Tört Ulus Tarihi, Ter. B.Ahmedov-N.Norkulov-M.Hasaniy. Taşkent.
• Moğolların Gizli Tarihi. (1986). A.Temir (Çev.), 2. Baskı. Ankara.
• Mongol Nutag Dah Tuuks Soölın Dursgal. (1999). Ulaanbaatar.
• Mori, M. (1966). “Ch’i-min Hakan’ın Bir Çin İmparatoruna Gönderdiği Mektubun Üslubu Üzerine”, Reşit Rahmeti Arat İçin. Ankara.
• Onat, A-Orsoy, S-Ercilasun, K. (2004). Han Hanedanlığı Tarihi. Ankara. Ögel, B. (1971). Türk Mitolojisi, C. I. Ankara.
• Ögel, B. (1981). Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi, C. I. Ankara.
• Öz, A. (2017). “Orta Çağ Macar Kroniklerinde Hun-Macar Akrabalığı”, DTCF. Dergisi, (57/2).
• Özkan, S.H. (2011). “Gündoğmuş (Antalya) ve Köylerinde Anlatılan Geyik Efsanesi ve Bu Efsane Üzerine Bir Değerlendirme”, Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, (3/4).
• Radloff, W. (1975). Sibirya’dan Seçmeler, A.Temir (Çev.). Ankara.
• Sagalayev, A.M. (1992). Altay v Zerkale Mifa. Novosibirsk.
• Schaff, P. (1886). Socrates and Sozomenus Ecclesiastical Histories by Socrates Scholasticus. New York.
• Şimşek, E. (1995). “Giresun ve Çevresinde Anlatılmakta Olan Ana Geyik Efsanesinde Mitolojik Unsurlar”, Milli Folklor, (7/26).
• Tanyu, H. (1973). Dinler Tarihi Araştırmaları. Ankara.
• Tercüman Mahmud. (2017). Târîh-i Ungurus, Haz. G.Hazai. Ankara.
• Tokarev, S.A, Gurvich, I.S. (1964). “The Yakuts”, The Peoples of Siberia, Ed. M.G.Levin-L.P.Potapov, Chicaga.
• Türkeli, C. (1990). Çin Kaynaklarına Göre Hunların Ataları. Doktora Tezi, İstanbul.
• Uçar, Z. (2014). “Türk Kültüründe Geyik ve Geyikli Baba Üzerine Gözlemler”, Kültür Evreni, (6/21).
• Ulutan, E.M. (2017). Macar Halk Masalları ve Söylenceleriyle İslamiyet Öncesi Türk Destanlarındaki Ortak Motifler. (Yüksek Lisans Tezi). Ankara. Üren, U. (2022). Avrupa Hunları. İstanbul.
• Üstün, A. (2013). “Tarihsel Veri ve Tarihsel Bilgi: Geç Roma Müverrihlerinin Hunların Ortaya Çıkışına Dair Anlatıları”, Mustafa Kafalı Armağanı, Ed. Ü.Bulduk-A.Üstün. Ankara.
• Yeni Tarama Sözlüğü. (1983). Ankara.
• Yiğit, N.H. (2018). Türk Dünyası Efsanelerinde Hayvanlarla İlgili Motifler. (Doktora Tezi). Bartın.
• Yörükan, Y.Z. (2014) Müslümanlıktan Evvel Türk Dinleri. Şamanizm, Haz. T.Yörükan, 5. Baskı. İstanbul.