Oğuzcada Karlukça Özellikler

Yıl 2024, Cilt: 3 Sayı: 2, 27 - 51, 31.12.2024

Mehmet Hazar

Öz

Bu çalışmada Oğuz grubu ağızlarında Karluk Türkçesinin izleri aranmıştır. Oğuzca özellikler ve benzerlikler ise Çağatay'da tam tersi bir bakış açısıyla incelenmiştir. Şimdi Oğuz grubunda (Salar, Türkmence, Azerice, Gagavuz ve Türkiye Türkçesi ve lehçeleri) Güneydoğu Türkçesine ait söz varlığı özelliği üzerinde Karluk özellikleri gösterilmekte, fonetik ve morfolojik olarak örnek alınan Mahdum Kulu'ya da yer verilmiştir. Ayrıca Karluk dili ile ilgili dil politikasına da değinilmiştir. Bütün bunlara hazırlık olarak Karluk'un Türk dili tarihindeki yeri ortaya konulmuştur. Bilgileri destekleyen harita, diyagram ve tablolar da gösterilmiştir. Karluk ismi yeniden vurgulanarak bağımsız bir değerlendirme yapılmıştır. Sonuç kısmında ise somut verilere dayanılarak çıkarımlarda bulunulmuştur. İleriki çalışmalara veri sağlamak amacıyla yeterince zengin bir bibliyografya sunulmuştur. Bu çalışmadaki fonetik olaylarının analizinde ortaya çıkan dil tarihi, lehçe karşılaştırması, ses değişiklikleri, morfolojik özellikler, söz varlığı irdelenmiş ve Altay kuramı çerçevesinde üzerinde durulmuştur. Böylece konu Oğuzca <=> Karlukça olarak iki şekilde eş zamanlı olarak dilsel analizle incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Altayistik, fonetik, söz varlığı, Karluk, Oğuz.

Etik Beyan

-

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

Kharluq Characteristics in Oghuz Dialect

Öz

In this study, traces of Kharluq Turkish were searched in the Oghuz group dialects. Oghuz features and similarities were studied in Chagatai with the opposite point of view. Now, in the Oghuz group (Salar, Turkmen, Azerbaijani, Gagauz and Turkey Turkish and dialects), Kharluq features are shown on the vocabulary characteristic for South-East Turkish, phonetically and morphologically. Mahdum Kulu, from which the sample was obtained, was also included. In addition, the language policy concerning the Kharluq language was also mentioned. In preparation for all these, the place of Kharluq in the history of the Turkish language was shown with maps, diagrams and tables. The name Kharluq was re-emphasized and an independent evaluation was made. In the conclusion part, inferences were made based on concrete data. A sufficiently rich bibliography is presented, which is used to provide data for further research. In this study, language history, dialect comparison, phonetic changes, morphological features, vocabulary that emerged in the analysis of semantic events were also emphasized within the framework of Altai theory. Thus, the subject has been examined in two ways, as Oghuz <=> Kharluq, with linguistic analysis.

Anahtar Kelimeler

Altaistic, phonetics, vocabulary, Kharluq, Oghuz.

Proje Numarası

-

Kaynakça

• Ahmetbeyoğlu, A. ve Şen, H. (2018). “Eski Türk Dininin Kozmolojisi ve Kozmogonisi”. Türk Dünyası Araştırmaları TDA, 119 (234): 45-74.
• Akar, A. (2014). Eski Anadolu Türkçesi Ders Notları-I. https://www.academia.edu/35101623/, ET: 13.06.2023, pdf 14 s.
• Akar, A. (2018). “Muğla Bölgesi Ağızları Oluşumunun Tarihî Dil ve Arka Planı”. Altaylardan Toroslara Konargöçer Türkler. (Editörler: Mustafa Gökçe, Eren Fehmi Eroğlu ve Betül Korkmaz), Muğla: Muğla Büyükşehir Belediyesi, s. 183-192.
• Arat, R. R. (1987). Türk Şivelerinin Tasnifi. Makaleler Cilt I. (Hazırlayan: Osman Fikri Sertkaya), Ankara: TKAE Yayınları, 69-149.
• Austin, P. (2008). One Thousand Languages: Living, Endangered, and Lost. California: University of California Press.
• Bartholomae, Ch. (1904). Altiranisches Wörterbuch. Strassburg : Verlag von Karl J. Trünber.
• Bartold, W. (1968). “The Burial Rites of the Turks and the Mongols”. (Tr. with a note on iconography by J. M. Rogers). CAJ, (12): 195–22.
• Bilgili, C. (2019). “Karluklar Üzerine Bir İnceleme”. Mesleki ve Sosyal Bilimler Dergisi (MSBD), 2 (1): 29-41.
• Bilgin, A. (1998). Nazmü’l-Hilâfiyat Tercümesi Giriş-Metin-Dil Özellikleri. Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları.
• Choi, H. W. (2019). Türkçe, Korece, Moğolca ve Mançu-Tunguzcanın Karşılaştırmalı Ses ve Biçim Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları.
• Develi, H. (2002). “Eski Türkiye Türkçesi Ağızlarının Sınıflandırılmasında Morfolojik Esaslar”. Türkbilig, (4): 117-124.
• Doerfer, G. ve Hesche W. (2002). “Horasan Türklerinin Tarihi”. (Çeviren: Sultan Tulu). Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, (14): 319-336.
• Emre, A. C. (1945). Türk Dilbilgisi. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.
• Ercilasun, A. B. (2009). Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Gabain, A. von. (1988). Eski Türkçenin Grameri. (Çev. Akalın, M.). Ankara: TDK yayınları.
• Gezer, H. (2019). Karahanlı Türkçesi Temel Söz Varlığının Eski Türkçeden Karluk Grubu Lehçelerine Anlam İncelemesi. (Danışmanı: Nevzat Özkan). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yeni Türk Dili Bilim Dalı Doktora Tezi.
• Gömeç, S. Y. (2001). “Şine Usu Yazıtı’nda Geçen Yer Adları Üzerine.” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu Basımevi, LXIV (240): 427-438.
• Gülsevin, G. (2009). “Türkiye Türkçesi Ağızlarında Dış Lehçe Unsurları Üzerine”. IV. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı - Bilkent Üniversitesi. 25-28 Eylül, Kırım-Ukrayna, 363-371.
• Gülsevin, G. vd. (2012). XVI-XIX. Yüzyıllar Türk Dili. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayını No: 2716, Açıköğretim Fakültesi Yayını No: 1679.
• Gülsevin, G. ve Boz, E. (2019). Eski Anadolu Türkçesi. (Gözden geçirilmiş 4. baskı). Anakara: Gazi Kitabevi.
• Hazar, M. (2011). “Kadı Burhaneddin Divanı'nda Geçen Tarihî Azerbaycan Türkçesine Ait Döy- 'Dayanmak' Fiili Üzerine”. Tarihsel Gelişimi İçindeki Oğuz Türkçesi ve Kadı Burhaneddin Uluslararası Çalıştayı. Türk Dil Kurumu ve Cumhuriyet Üniversitesi, Sivas: 13-15 Kasım 2011, 15 s.
• Hüseynova, T. (2017). Oğuz (Türkiye, Azerbaycan), Kıpçak (Başkurt, Tatar) ve Karluk (Özbek, Uygur) Türkçelerinde Fiil Çatısı. (Danışman: Fikret Turan). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Anabilim Dalı Doktora Tezi.
• Jandaarbekov, Z. (1997). “Karluk Karahan Devleti ve Oğuz Devleti Tarihi ile İlgili Yeni Bilgiler”. Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi – bilig. (Aktaran: Banu Muhyaeva), (5/Bahar): 157-164.
• Johanson, L.(1998). The Turkic languages. (Editör: Éva Agnes Csató). London: Routledge. Kara, M. (1998). “Mahtum Kulu’nun Şiirlerinde Çağatayca ve Oğuzca Unsurlar”. Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi – bilig. Güz (7): 131-135.
• Karahan, A. (2009). Dīvānu Lugati’t Türk’e Göre XI. Yüzyıl Türk Lehçe Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları.
• Karakurt, D. (2011). Türk Söylence Sözlüğü, e-kitap.
• Kaymaz, Zeki (2004). “Çağatay Türkçesinde Oğuzca Unsurlar Üzerine.” Amancolovskie Çiteniya. Kazakistan/Öskemen, 7-8 Ekim 2004: 204-210.
• Kılıç, E. (2020). “Türk Lehçelerinde /b-/ > /m-/ Değişmesinin Fonetik Açıdan İncelenmesi”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi. Yaz 20 (1): 59-96.
• Koca, A. ve Koca E. (2021). Uygulamalı Türkiye Türkçesi Şekil Bilgisi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2010). “Oğuz Türkçesinin Tarihi Gelişme Süreçleri”. Turkish Studies - International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Winter 5 (1): 1-41.
• Köprülü, O. F. (1976). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. (3. basım), Ankara: Türk Tarih Kurumu basımevi.
• Kutlu, M. (2020). “Kayalık: Bir Karluk Yabgu Devleti Başkenti”. ANASAY, (11): 105-128.
• Lindsay, R. (2022). “Mutual Intelligibility Among the Turkic Languages”. https://md.teyit.org/file/mutual-intelligibility-among-the-turkic.pdf, ET: 06.06.2023, pp 147.
• Mert, A. (2017). “Osmanlı Şairlerinin Çağatay Türkçesiyle Yazdıkları Şiirlerde Kullandıkları Dil Üzerine.” Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi – SUTAD. Bahar (41): 107-118.
• Mert, A. (2019). “Eski Türkçeden Türkiye Türkçesi ve Ağızlarına Uzanan Söz Varlığı. (Danışmanı: Abdurrahman Özkan). Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Doktora Tezi.
• Mas'udi, Muruj (1861). Al-Dhahab wa-Ma'adin al-Jawhar. (Edited by C. A. C. Barbier de Meynard and B. M. M. Pavet de Courteille). Paris, 1861-77. Edited by C. Pellat. Beirut, 1965-74.
• Napolnova, E. M. (1989). “Edebi Eski Anadolu Türkçesi Tarihinde Bazı Genel Özellikler”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, (37): 331-334.
• Nerimanoğlu, K. V. (2011). “Çağdaş Türkolojide Yeniden Yapılanma Şartları Üzerine (Türkoloji Strateji Denemesi).” Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 20. Yüzyıl Konulu” III. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildiriler Kitabı 2. Cilt. (Editör: Ülkü Çelik), 26-29 Mayıs 2010, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü ve Türk Dil Kurumu, 579-588.
• Onur, S. (2020). “Harezm Türkçesi Fal Kitabı’nda Oğuzca Unsurlar”. Oğuz Türkçesi Araştırmaları Dergisi, Eylül (2): 1-30.
• Ölmez, M. (2012). “Oğuzların En Doğudaki Kolu: Salırlar ve Dilleri.” Türk Dili, Aralık CII (732): 38-43.
• Ölmez, Z. ve Kaçalin, M. (2011). XI-XIII. Yüzyılar Türk Dili, XVI-XIX. Yüzyıllar Türk Dili. Eskişehir: T.C. Anadolu Üniversitesi Yayını No: 2369, Açıköğretim Fakültesi Yayını No: 1366.
• Öner, M. (2020). “Türk Dünyasında Ana Dil Ortaklığı ve Ayrımlaşma.” Motif Akademi Halkbilim Dergisi, 13 (32): 1558-1569.
• Öztekten, Ö. (2010). 18. Yüzyılda Karışık Dilli Bir Metin, Bahâdur Şâh’ın Arz-Nâmesi (Batırşa Aliyev’den Çariçe Elizaveta Petrovna’ya). Konya: Kömen Yayınları.
• Saatçi, Ö. (2020). Dilde Arkaiklik Olgusu ve Irak Türkmen Ağızlarındaki Dil Unsurlarının Arkaiklik Bağlamında İncelenmesi. (Danışmanı: Ahmet Nahmedov). Aydın: Aydın Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Doktora Tezi.
• Salman, H. (1973). Karluklar. (Danışmanı: Belirtilmemiş). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Doktora Tezi.
• Sarıca, B. (1994). “Olga-Bolga Sorunu ve Yeni Bir Kitâb-ı Güzîde Nüshası Üzerine”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Van-Türkiye, 1 (1): 123-136.
• Schönıg, C. (2004). “On some unclear, doubtful and contradictory passages in Maḥmūd al-Kāšγarī’s ‘Dīwān Luγāt at-Turk’ ”. Türk Dilleri Araştırmaları, (14): 35-56.
• Starostin, S. A., Dybo, A. V. and Mudrak, O. A. (2003). Etymological Dictionary of the Altaic Languages – EDAL. (with assistance of Ilya Gruntov and Vladimir Glumov). Leiden, Boston: Brill.
• Süleymanov, O. (2002). Тюрки в Доистории. О происхождении древнетюркских языков и писем / Tyurki v Doistorii. O Proishojdenii Drevnetyurkskix Yazıkov i Pismennostey, (Tarih Öncesi Türkler: Eski Türk Dillerinin ve Yazılarının Kökeni Üzerine). Almatı: Атаму̇ра/Atamura Yayınevi.
• Sümer, F. (1999). Oğuzlar (Türkmenler). (5. baskı.), İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Şen, M. (2014). “Tanzimat Aydınlarının ‘Çağatay Türkçesi’ne Bakışı ve Şemseddîn Sâmî’nin Tesiri”. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Summer 9 (9): 81-102.
• Tavkul, U. (2003). “Türk Lehçelerinin Sınıflandırılmasında Bazı Kriterler.” Kırım Dergisi, 12 (45): 23-32.
• Tekin, Ş. (1974). “1343 Tarihli Bir Eski Anadolu Türkçesi Metni ve Türk Dili Tarihinde ‘Olga-Bolga’ Sorunu”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 21-22 (1973-1974): 49-157.
• Tekin, T. (1978). “Türk Dilleri Ailesi: I.” Türk Dili, 37 (318): 173-183.
• Tekin, T. (1980). "Türk Dilleri Ailesi: II". Genel Dilbilim Dergisi, 2 (7-8): 72-85.
• Tezcan, S. (2011). “Etimoloji Önerileri.” Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 20. Yüzyıl Konulu III. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildiriler Kitabı 2. Cilt. (Editör: Ülkü Çelik), 26-29 Mayıs 2010, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü ve Türk Dil Kurumu, 819-830.
• Tokatlı, S. (1997). “Özbek Alfabesi Üzerine”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, (3): 100-105.
• Turan, F. (2018). “Eski Türkçeden Orta Türkçeye Askeri Rütbe ve Unvanlar.” Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 58 (1): 155-173.
• Türk, A. T. (2018). “Kazan-Tatar Türkçesi İle Yazılmış ve Çok Lehçelilik Özelliği Gösteren Nogmanî Tefsiri: Yasin Suresi Örneği”. Türkiyat Mecmuası Journal of Turkology, 28 (2): 147-176.
• Türkmen, E. (2022). “Türkçede ‘Çok Yapan’ ve ‘Olan’ Tarama Sözlüğü’nde -AgAn ~ -AğAn, -ğAn ve Diğer Ekli Kelimeler.” Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Bahar (53): 19-45.
• Wurm, S. (1989). “Özbekçe”. Türk Dünyası Araştırmaları, Ekim (62): 139-186.
• Yakupoğlu, C. (2004). “Anadolu’da Karluk Türk Boyu ve İskânı Üzerine.” Kastamonu Eğitim Dergisi, 12 (1): 191-204.
• Yıldırım, H. (2017). “Özbek Türkçesi Ağızları Üzerine Bir Değerlendirme”. Dil Araştırmaları, Bahar (20): 121-145.