OSMANLI TAŞRASINDA YABANCI SERMAYE YATIRIMI: SİVEREK DÜYÛN-I UMÛMİYYE MÜDÜRLÜĞÜ İLE REJİ MEMURLUĞU (1881-1925)

Yıl 2022, Cilt: 8 Sayı: 2, 59 - 78, 28.06.2022

Mustafa Dağ

https://doi.org/10.53440/bad.1077922

Cited By: 5

Öz

Osmanlı İmparatorluğu, 1853-1856 yılları arasında meydana gelen savaşın finansman kaynağını sağlamak amacıyla dış borç alma yolunu tercih etmiştir. İç borçlanmaya ek olarak dış borçlanma sürecini başlatan imparatorluk 1875 yılına kadar 15 kez dış borç almıştır. 1875 yılında borç taksitlerinin durdurulduğunun ilan edilmesi üzerine alacaklı devletler paralarını tahsil etmek amacıyla hükümetle antlaşmaya vararak daha önce iç borçlular tarafından idare edilen Rüsum-u Sitte İdaresi’ne benzer bir teşkilatın oluşturulması kararı almışlardır. Bu kuruluş, Düyûn-ı Umûmiyye İdaresi adıyla 20 Aralık 1881 tarihinde Muharrem Kararnamesi’nin imzalanması ile teşekkül ettirilmiştir. İmparatorluk genelinde örgütlenen bu yapı uluslararası bir kuruluş olarak alacaklı devletlerin paralarını tahsil etmek amacıyla Osmanlı maliyesinde altı kalemi denetlemek amacıyla kurulmuştur. İdarenin teşkilatlandığı bölgelerden biri de Diyarbakır Vilâyeti’ne bağlı olan Siverek kazası olmuştur. Düyûn-ı Umûmiyye İdaresi’nin bölgedeki örgütsel yapısı, kadro yapılanması ve idareye bağlı olarak faaliyet gösteren Siverek Reji Memurluğunun örgütsel yapısı ile faaliyetleri bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır.
Bu doğrultuda Siverek Düyûn-ı Umûmiyye Müdürlüğü ile Siverek Reji Memurluğuna dair arşiv belgeleri, salnameler ve telif eserlerden istifade edilerek çalışma yürütülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Reji Şirketi, Siverek Reji Müdürlüğü., Osmanlı Devlet Borçları, Düyûn-ı Umûmiyye İdaresi, Siverek Düyûn-ı Umûmiyye Memurluğu

Teşekkür

Teşekkür eder iyi çalışmalar dilerim.

Foreign Capital Investment in the Ottoman Province: Siverek Düyûn-ı Umûmiyye Directorate and Siverek Reji Directorate (1881-1925)

Öz

The Ottoman Empire preferred foreign borrowing in order to finance the war that took place between 1853-1856. In addition to domestic borrowing, the empire, which started the process of foreign borrowing, took foreign debt 15 times until 1875. Upon the announcement of the suspension of debt installments in 1875, the creditor states reached an agreement with the government in order to collect their money and decided to establish an organization similar to the Rüsum-u Sitte Administration, which was previously managed by domestic debtors. This organization was formed due to the signing of the Muharrem Decree on 20 December 1881 under the name of Düyûn-ı Umûmiyye Administration. This organization, which worked throughout the empire, was established as an international organization to control six items in the Ottoman finance in order to collect the money of the creditor states. One of the regions where the administration was organized was the Siverek district which was within Diyarbakir Province. The organizational structure of the Düyûn-ı Umûmiyye Administration in the region, the staff structure and the organizational structure and activities of the Siverek Regiment Officer, which operates under the administration, are the subjects of this study.
In accordance with this purpose, the study was carried out by making use of archive documents, yearbooks and copyrighted works of Siverek Düyûn-ı Umûmiyye Directorate and Siverek Regiment Officer.

Anahtar Kelimeler

Ottoman State Debts, Düyûn-ı Umûmiyya Administration, Siverek Düyûn-ı Umûmiyye Directorate, Reji Company, Siverek Reji Directorate

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri.........................................................................
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi.........................................................
• Telif Eserler............................................................................................
• AKMAN, Ekrem, 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Siverek (Şehir, Mekân ve İnsan), Mardin Artuklu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Mardin: 2017.
• AKSOY, Volkan, “İngiliz Ticaret Raporlarında (1908-1913) Trabzon”, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, XV/58, Trabzon 2018, s. 50-74.
• ARI, Bülent, “Osmanlı Maliyesinin İflas ve 1854 İstikrazı”, Doğu Batı Düşünce Dergisi, IV/17, Ankara 2002, s. 43-53.
• ARNAVUT, Ufuk, İntikam Gazetesi (1900-1902), Aksaray Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Aksaray: 2017.
• ATLI, Cengiz, “Arşiv Belgeleri Işığında Türkiye’de Tarımsal Durum”, İçtimaiyat Dergisi, IV/1, Burdur 2020, s. 47-61.
• AYSAL, Necdet, “Kırım Savaşı’ndan Lozan Barış Antlaşması’na Osmanlı Dış Borçlarının Tarihsel Gelişim Süreci (1854-1923)”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi 53, (Lozan Antlaşması Özel Sayısı), Ankara 2013, s. 1-28.
• BELİN, M., Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi Tarihi, (Çev. Oğuz Ceylan), Ankara 1999.
• BERKES, Niyazi, İki Yüz Yıldır Neden Bocalıyoruz? İstanbul 1964.
• BİLGİN, Bünyamin, Salname-i Vilayet-i Diyar-ı Bekr (H. 1319-M. 1901 Transkribe Metin), İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Bitirme Tezi, Malatya 1996.
• BİRVURAL, Ali, “Osmanlı Devleti’nde 1854-1874 Borçlanmalarına Genel Bir Bakış ve Moratoryum”, Türk ile İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, VI/23, İstanbul 2019, s. 115-122.
• BOZDAĞLIOĞLU, E. Yasemin, Türkiye’ye Gelen Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımlarının Türkiye’nin İhracat Performansına Etkilerinin Analizi, Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi Yayımlanmamış Doktora Tezi, Aydın 2010.
• ÇAKIR, Ali, Haber Gazetesi’nin Başyazarlarına Göre Bölgenin ve Türkiye’nin Gündemine Bir Bakış (1923-1924), Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Samsun 2013.
• ÇELİK, Abdurrezzak, DAĞ, Mehmet, “19. Yüzyılın İkinci Yarısında Siirt Sancağında Kamu Gelir Kaynağı Olarak Memlehalar”, Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14, Siirt 2019, s. 304-316.
• ÇELİK, Birten, “Osmanlı Gümrüklerinde Kadın İstihdamı: Kadın Gümrük Kolcuları (1901-1908)”, Belleten Dergisi, LXXIX/286, Ankara 2015, s. 1003-1038.
• ÇETİN, Engin Can, “Düyun-u Umumiye ve Osmanlı Dış Borç Tarihi Genel Bir Bakış”, Balkan Sosyal Bilimler Dergisi, VII/14, Tekirdağ 2018, s. 234-249.
• DAĞ, Mustafa, “Hemavend Aşireti’nin Tütün Kaçakçılığı İddiaları ve Adana Reji İdaresi”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 31/3, Elâzığ 2021, s. 1333-1344.
• DAĞ, Mustafa, “XIX. Yüzyıl Sonlarında Reji İdaresi’nde Kayıt Dışı Ekonomi Davası: Bayburt Reji Memurluğu Örneği (1888-1909)”, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 28, Diyarbakır 2021, s. 444-471.
• DAĞ, Mustafa, “XIX. Yüzyıl Başlarında Reji İdaresi’nde Kayıt Dışı Ekonomi Davası: Menbiç Reji Memurluğu Örneği (1910-1911)”, Aydın Adanan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8/2, Aydın 2021, s. 207-228.
• DAĞ, Mustafa, “27 Aralık 1886 Tarihli İnhisar-ı Duhan Nizamnamesinin Tatbikine Dair Bir Değerlendirme”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 47, Konya, 2022, s. 162-180.
• DEMİRYÜREK, Halim, II. Meşrutiyet Döneminde Bilecek, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Sakarya: 2011.
• DIĞIROĞLU, Filiz, Memalik-i Osmaniye Duhanları Müşterekü’l-Menfaa Reji Şirketi – Trabzon Reji İdaresi (1883-1914), İstanbul 2007.
• DIĞIROĞLU, Filiz, “Samsun Reji İdaresi”, Samsun Sempozyumu (Samsun’a Bir Parantez Açıyoruz) içinden, Samsun 2011, s. 393-400.
• DIĞIROĞLU, Filiz, “Selanik Ekonomisinde Unutulmuş Bir Alan: Tütün Üretimi, Ticareti ve Reji (1883-1912)”, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, XLII/43, İstanbul 2014, s. 227-272.
• DİKMEN, Nedim, “Osmanlı Dış Borçlarının Ekonomik ve Siyasi Sonuçları”, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, XIX/2, Erzurum 2010, s. 137-159.
• ELDEM, Vedat, Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomisi, Ankara 1994.
• ELDEM, Vedat, Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, Ankara 1994.
• EKMEKÇİ, Gülistan, Diyarbakır Gazetesine Göre Diyarbakır’da Kültür ve Sanat Hayatı (1286-88/1869-71), Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Diyarbakır 2009.
• ERDAŞ, Sadık, “Atatürk Dönemi Türk Ekonomisinde Yerel Sermaye Birikimi: Taşrada Kurulan Anonim Şirketler (1920-1938)”, Türkiye Cumhuriyet’inin Ekonomik ve Sosyal Tarihi Sempozyumu, Cilt 1, Ankara 2017, s. 180-195.
• ERDOĞAN, Anıl, “Düyun-u Umumiye’nin Kurulmasının Siyasi Yönü ve Reji İdaresiyle İlişkisi”, Mucizeden Belaya Yolculuk Tütün, (Editör: H. Vakıf Mercimek, İ. Eren Akçiçek), İstanbul 2014, s. 193-216.
• ERKAN, Ümmet, “Türk Yurdu Dergisinde İktisat Yazılarının Analizi (1911-1931)”, Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, III/1, Bartın 2018, s. 13-30.
• EROĞLU, Onur, “Osmanlı Devleti’nin Son Dönemlerinden Cumhuriyet’in İlk Yıllarına Kamu Maliyesi”, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, XII/0, İzmir 2010, s. 57-89.
• FAVERİ, Ayşegül De, Tekel Sigaranın Satışı ve Toprak Arazi Koruma ve Kullanımı Kanuna İlişkin Haberlerin Kültürel İnşası 2008 Hürriyet Gazetesi Örneği, Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Antalya 2015.
• GENÇ, Mehmet, ÖZVAR, Erol, Osmanlı Ekonomisine Dair Konuşmalar I, İstanbul 2021.
• GÜLER, Birgül A., “Yönetimde Özerklik Sorunu: Duyunu Umumiye-i Osmanlı Meclisi İdaresi 1881-1948”, Memleket Siyaset-Yönetim Dergisi, 1, Burdur 2006, s. 99-122.
• GÜLPINAR, Faruk, “Milli Bir Ürün Olan Tütüne Devletin Dünden Bugüne Bakışı”, Mucizeden Belaya Yolculuk Tütün, (Editör: H. Vakıf Mercimek, İ. Eren Akçiçek), İstanbul 2014, s. 403-436.
• GÜNDÜZ, Ali Yılmaz, “Osmanlı Devleti’nin Ekonomi ve Dış Borç Politikası”, Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, II/2, Bingöl 2012, s. 1-8.
• KANKAL, Ahmet, “XIX. Yüzyılın Sonlarında Siverek’te Sosyal ve İktisadi Hayat”, Tarihte Siverek Sempozyumu, (Ekim 2001), s. 39-63.
• KARAMURSAL, Ziya, Osmanlı Mali Tarihi Hakkında Tetkikler, Ankara 1989.
• KAYA, Mustafa, II. Abdülhamid Döneminde Ispartalı Memurlar (Sicill-i Ahval Kayıtlarına Göre 1879-1909), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Isparta 2014.
• KAZGAN, Gülten, Tanzimatten 21. Yüzyıla Türkiye Ekonomisi, İstanbul 2002.
• KEKLİK, Seda, Türkiye’de Tütün Kontrol Politikaları: Tütün Endüstrisi Faaliyetleri Işığında Bir Değerlendirme, İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2014.
• KILINÇKAYA, M. Derviş, “1920 Yılının Yazında Egemenlik ve Mali Kaynakların Denetimi”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, XI/61, Ankara 2005, s. 305-321.
• KIRAY, Emine, Osmanlı’da Ekonomik Yapı ve Dış Borçlar, İstanbul 2015.
• KOPRA, Metin, YOLUN, Murat, “18. ve 19. Yüzyıllarda Osmanlı Borçlar Tarihine Bir Bakış”, Hıstory Studıes Internatıonal Journal Of Hıstory, IV/1, İstanbul 2012, s. 335-358.
• KURT, Enes, ŞEHİTOĞLU, Yasin, “Türk Yönetim Bilimine Tarihe Dönüş Kavram Çerçevesinde Bir Bakış: Sınıflar, İş Dünyası ve Bilgi Transferi”, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, VIII/3, Burdur 2021, s. 1699-1722.
• KÜÇÜK, Cevdet, ERTÜZÜN, Tevfik, “Düyun-u Umumiye”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), C.10, İstanbul 1994, s. 58-61.
• METİNSOY, Murat, “Sosyal Kaçakçılık: Erken Cumhuriyet Türkiye’sinde Tekellere Direniş”, Siyasal: Journal of Political Sciences, XXIX/2, İstanbul 2020, s. 247-269.
• MORAWİTZ, Charles, Türkiye Maliyesi, Ankara 1978.
• MUTLUÇAĞ, Hayri, “Reji İdaresinin Satın Alınması İçin II. Abdülhamid’e Yapılan Rüşvet Teklifi”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, 7, Ankara 1968, s. 40-43.
• MÜDERRİSOĞLU, Alptekin, Kurtuluş Savaşı’nın Mali Kaynakları, Ankara 2013.
• NOVİÇEV, A. D., Osmanlı İmparatorluğu’nun Yarı Sömürgeleşmesi, (Çev. Nabi Dinçer), Ankara 1979.
• OKTAR, Tiğinçe, “Osmanlı Devleti’nde Reji Şirketi’nin Kurulmasından Sonraki Gelişmeler”, Tütün Kitabı, (Editör: Emine Gürsoy Naskali), İstanbul 2007, s. 45-55.
• ÖZTÜRK, Cemil, “Millî Mücadele Döneminde Reji Sorunu”, Tütün Kitabı, (Editör: Emine Gürsoy Naskali), İstanbul 2007, s. 107-118.
• ÖZÇELİK, İsmail, “Malazgirt’ten Meşrutiyet’e Siverek ve Havalisi”, Tarihte Siverek Sempozyumu, (Ekim 2001), s. 23-29.
• PAKALIN, Mehmet Zeki, Maliye Teşkilatı Tarihi (1442-1930) IV, İstanbul: 1993.
• PAMUK, Şevket, Osmanlı Ekonomisi ve Dünya Kapitalizmi (1820-1913), Ankara 1984.
• PAMUK, Şevket, Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme (1820-1913), İstanbul 2018.
• PAMUK, Şevket, Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi 1500-1914, İstanbul 2019.
• PARVUS Efendi, Türkiye’nin Mali Tutsaklığı, (Çev. Muammer Sencer), İstanbul 1977.
• SAYAR, Ahmet Güner, Osmanlı İktisat Düşüncesinin Çağdaşlaşması (Klasik Dönem’den II. Abdülhamd’e), İstanbul 2021.
• SAYİM, Ferdi, “Birinci İzmir İktisat Kongresinde Alınan Kararların Dönemin Ekonomi Politikalarına Etkisi (1923-1930)”, International Social Mentality and Researcher Thinkers Journal, VI/39, İstanbul 2020, s. 2721-2730.
• SEVİMAY, Hayri R., Cumhuriyete Girerken Ekonomi – Osmanlı Son Dönem Ekonomisi, İstanbul 1995.
• ŞEKER, Murat, “Osmanlı Devleti’nde Mali Bunalım ve İlk Dış Borçlanma”, C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, VIII/2, Manisa 2007, s. 115-134.
• TABAKOĞLU, Ahmet, Türkiye İktisat Tarihi, İstanbul 2015.
• TAÇALAN, Nurdoğan, Ege’de Kurtuluş Savaşı Başlarken, İstanbul 1970.
• TAŞTAN, Yahya Kemal, “Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Siverek”, Tarihte Siverek Sempozyumu, (Ekim 2001), s. 31-38.
• THOBİE, Jacques, İnterets Et İmperialisme Français Dans I’Empire Ottoman (1895-1914), Publications de la Sorbonne Imprimerie Nationale, Paris 1977.
• TOPRAK, Zafer, Türkiye’de Milli İktisat (1908-1819), Ankara 1982.
• VARCAN, Nezih, Osmanlı Maliyesi Hakkında İngiliz Raporları (1861-1892), Ankara 2000.
• YAVUZ, Erdem, Türk İktisat Tarihinde Erzincan (1923-1960), İstanbul 2017.
• YILDIZ, Abdunnur, “Osmanlı Devleti’nin Borçlanmasında Osmanlı Bankası’nın Rolü ve Önemi”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, X/36, Düzce 2011, s. 318-330.
• YILDIZ, Abdunnur, “Osmanlı İmparatorluğunun Borçlanmasında Yabancı Sermayenin Etkisi”, İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 37, İstanbul 2007, s. 113-125.
• YILDIRIM, Kadir, Osmanlı’da İşçiler (1870-1922) Çalışma Hayatı, Örgütler, Grevler, İstanbul 2013.
• YILMAZ, Faruk, Cumhuriyet Döneminde Osmanlı Dış Borçları (Düyun-u Umumiye), Ankara 2007.
• YILMAZ, Faruk, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Dış Borçlar (Duyun-u Umumiye), Ankara 2003.
• YİĞİT, Sinan, Osmanlı Dış Borçları ve Düyun-ı Umumiye İdaresi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Bursa: 1989.
• YURTOĞLU, Nadir, “Atatürk Dönemi’nde Türkiye’de Tütün Yetiştiriciliği ve Politikası (1923-1938)”, Belgi Dergisi, 22, Denizli 2021, s. 151-194.
• YURTSEVER, Cezmi Zeki, Kadirli Tarihi (Kadirli Türkmenlerinin Soy, Kültür ve Ekonomik Bünyesinin Tarih Felsefesi Metoduyla İncelenmesi, İstanbul 2010.
• YOUNG, George, Corps de Droit Ottoman, Cilt: V, Oxford At The Clarendon Press, London 1906.
• QUATAERT, Donald, Osmanlı Devleti’nde Avrupa İktisadi Yayılımı ve Direniş 1881-1908, İstanbul 2017.
• QUATAERT, Donald, Osmanlı İmparatorluğu 1700-1922, (Çev. Ayşe Bertay), İstanbul 2020.
• Salname ve Resmi Kaynaklar............................
• Düstur, Tertip: 2, Cilt: 4....................................................
• Düstur, Tertip: 2, Cilt: 6..................................................
• Salname-i Vilâyet-i Diyarbakır, Diyarbakır Vilâyeti Matbaası, Hicri:1308, (1891).
• Salname-i Vilâyet-i Diyarbakır, Diyarbakır Vilâyeti Matbaası, Hicri: 1312, (1894).
• Salname-i Vilâyet-i Diyarbakır, Diyarbakır Vilâyeti Matbaası, Hicri:1316. (1898).
• Salname-i Vilâyet-i Diyarbakır, Diyarbakır Vilâyeti Matbaası, Hicri: 1317, (1899).
• Salname-i Vilâyet-i Diyarbakır, Diyarbakır Vilâyeti Matbaası, Hicri:1319, (1901).
• Salname-i Vilâyet-i Diyarbakır, Diyarbakır Vilâyeti Matbaası, Hicri: 1323, (1905).
• TBMM, Zabıt Ceridesi, Devre: 1, Cilt: 26, İçtima: 1, (26 Şubat 1925).