Tek Kutuplu Dünya Düzeninde Türk Dış Politikasının Değişimi: 1990’lı Yıllar

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 1, 84 - 109, 31.05.2025

Mustafa Nail Alkan , İlke Taylan Yurdakul

Öz

Türkiye, Soğuk Savaş süresince izlenen denge politikaları içerisinde önemli bir yere sahip olmuştur. Soğuk Savaş’ın sona ermesi ile birlikte Batı’nın denge politikaları içerisindeki kıymetini yitiren Türkiye, güçlü yanlarından faydalanmak, bölgede ortaya çıkan fırsatlardan yararlanmak, karşısındaki tehditleri bertaraf etmek ve zaaflarını örtmek adına çok taraflı ve proaktif politikalar izlemeye başlamıştır. Türkiye-Orta Doğu, Türkiye-Orta Asya, Türkiye-Kafkaslar, Türkiye-Yunanistan ve Türkiye-Avrupa Birliği ilişkilerinde 1990’lı yılların incelendiği bu makale, dönemin devlet insanlarının bu politikaların izlenmesinde kilit rolü üstlendiklerini ortaya çıkarmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Türk Dış Politikası , Orta Doğu , Orta Asya , Avrupa Birliği , Türkiye-Yunanistan İlişkileri

Transformation of Turkish Foreign Policy in the Unipolar World Order: 1990s

Öz

Türkiye had an important place within the framework of the balance policies that were pursued during the Cold War. With the end of the Cold War, Türkiye began to pursue multilateral, proactive policies in order to benefit from its strengths and take advantage of the opportunities that emerged in the region, while eliminating the threats and covering up its weaknesses. This article, which examines Türkiye-Middle East, Türkiye-Central Asia, Türkiye-Caucasus, Türkiye-Greece and Türkiye-European Union relations in the 1990s, reveals that the statesmen of the period played a key role in the implementation of these policies.

Anahtar Kelimeler

Turkish Foreign Policy , Middle East , Central Asia , European Union , Türkiye-Greece Relations

Kaynakça

• Ağgün, K. (2017). Türkiye-Kırgızistan Eğitim, Bilim ve Kültürel İlişkileri. C. Buyar, (der.), Kırgızistan: Tarih-Toplum-Ekonomi-Siyaset, (s. 427-438), Bişkek: BYR Publishing House.
• Ahat, A. (2013). Bağımsızlıktan Günümüze Kırgızistan-Türkiye İlişkileri ve Geleceğe İlişkin Düşünceler, Kırgızistan- Türkiye İlişkilerinin Geleceği Sempozyumu, (s. 3-9), Bişkek: Stratejik Düşünce Enstitüsü.
• Akçay, E. Y. (2016a). Turgut Özal Dönemi Türkiye-Topluluk İlişkileri. The Turkish Yearbook of International Relations, (47), 45-58.
• Akçay, E. Y. (2016b). Turkey-EU Relations and Overview of Ruling Parties in Turkey to EU: The Period of 1990-2000. International Journal of Academic Value Studies, 2(6), 52-62.
• Arı, T. (2004). Geçmişten Günümüze Türkiye’nin Orta Doğu Politikasının Analizi ve İlişkileri Belirleyen Dinamikler. İ. Bal, (der.), 21. Yüzyılda Türk Dış Politikası, (s. 667-700), Ankara: Nobel Yayınevi.
• Arıdemir, H. ve Acar, A. (2018). Türkı̇ye’nı̇n Orta Doğu Polı̇tı̇kasına Yönelı̇k Süreklı̇lı̇ğı̇n I. Körfez Savaşı Bağlamında Değerlendı̇rı̇lmesı̇. Akademik Bakış Dergisi, (65), 82-93.
• Aslanlı, A. (2012). Karabağ Sorunu ve Azerbaycan-Türkiye-Ermenistan İlişkileri. Çankırı Karatekin Üniversitesi Uluslararası Avrasya Strateji Dergisi, 1(1), 175-196.
• Aslanov, E. (2012). Azerbaycan-Türkiye; Dostluk, Kardeşlik ve Strateji Ortaklık, Ankara: Berikan Yayın Evi.
• Atlamazoglou, S. (2022). How the US Defused a Deadly Showdown between NATO Allies’ Special-Operations Forces. Business Insider, https://www.businessinsider.com/imia-kardak-island-dispute-between-greece-turkey-almost-sparked-war-2022-5
• Avar, Y. ve Lin, Y. C. (2019). Aegean Disputes Between Turkey and Greece: Turkish and Greek Claims and Motivations in the Framework of Legal and Political Perspectives. International Journal of Politics and Security, 1(1), 57-70.
• Bakan, S. ve Güven, M. E. (2021). Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü (KEİ) Örneğinde Bölgesel İşbirliği Örgütlerinin Etkileri ve Akdeniz Üzerine Değerlendirme. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18(1), 528-557.
• Balcı, A. (2015). Türkiye Dış Politikası: İlkeler, Aktörler, Uygulamalar, 4. Baskı, İstanbul: Etkileşim Yayınları.
• Baykal, S. (2002). Turkey-EU Relations in the Aftermath of the Helsinki Summit: An Analysis of Copenhagen Political Criteria in Light of the Accession Partnership, National Programme and the Regular Reports. Ankara Review of European Studies, 2(3), 15-63.
• Beşikçi, S. Ö. (2016). Bağımsızlık Sonrası Dönemde Azerbaycan Dış Politikasındaki Stratejik Değişimler ve Yönelimler. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 16(2), 237-252.
• Bıyıklı, M. (2017). Bağımsızlığının 25. Yılında Türk Dili Konuşan Ülkeler Arasında Kırgızistan’ın Üye Olduğu Ortak Kuruluşlar, C. Buyar, (der.), Kırgızistan: Tarih-Toplum-Ekonomi-Siyaset, (s. 377-406), Bişkek: BYR Publishing House.
• Bostancı, M. (2016). Ak Parti Dönemi Türkiye-Kırgızistan Siyasi İlişkileri, Uluslararası Dünden Bugüne Türkiye-Kırgızistan İlişkileri Sempozyumu Bildiri Kitabı, (s. 193-202), Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi.
• Bozkurt, İ. (2017). Soğuk Savaş Döneminde Amerika Birleşik Devletleri Türkiye İlişkilerinde Bir Kırılma Noktası: Küba Bunalımı. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, (57), 221-239.
• Clausewitz, C. (2020). On War, Ankara: Gece Kitaplığı.
• Criss, N. B. ve Bilgin, P. (1997). Turkish Foreign Policy toward the Middle East. Middle East Review of International Affairs, 1(1), 1-11.
• Çelikpala, M. (2010). Türkiye ve Kafkasya: Reaksiyoner Dış Politikadan Proaktif Ritmik Diplomasiye Geçiş. Uluslararası İlişkiler Dergisi, 7(25), 93-126.
• Çongar, Y. (2000). İki Bakana Büyük Ödül. Milliyet, https://www.milliyet.com.tr/dunya/iki-bakana-buyuk-odul-5322806
• Çotaev, Z. (2017). Kırgızistan’ın Dış Politikası: Devam Eden ve Değişen Eğilimler. C. Buyar, (der.), Kırgızistan: Tarih-Toplum-Ekonomi-Siyaset, (s. 319-376), Bişkek: BYR Publishing House.
• Daban, C. (2017). Turgut Özal Dönemi Türkiye Dış Politikası. Selçuk Üniversitesi Sosyal Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 17(33), 77-96.
• Demir, N. (2005). Avrupa Birliği Türkiye İlişkilerinde Kıbrıs Sorunu. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 15(1), 347-367.
• Dündar, L. (2016). Özal Dönemi Türk Dış Politikasında Turgut Özal’ın Kişisel Özelliklerinin Rolü. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, (58), 1-20.
• Emgili, F. (2012). Bosna-Hersek Trajedisinde (1992-1995) Türk Birliği. Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, (21), 57-87.
• Erol, M. S. (2012). Türkiye’nin Orta Asya Politikasına Rusya Federasyonu ve Bölge Ülkelerinden Genel Bir Bakış. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 12(1), 1-20.
• Eskioğlu, R. (2019). Arap Baharına Kadar Türkiye-Suriye İlişkileri. Çağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 16(1), 70-80.
• Gaddis, J. L. (1992). International Relations Theory and the End of the Cold War. International Security, 17(3), 5-58.
• Gaytancıoğlu, S. (2010). Rasyonel Beklentiler Çerçevesinde Türkiye’de 1994 Krizi. Ekonomi Bilimleri Dergisi, 2(1), 139-146.
• Gazioğlu, A. C. (2001). Avrupa Birliği, Kıbrıs ve Türkiye. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (10), 1-14.
• Gözen, R. (2006). Türkiye-AB Yakınlaşması: 1999 AB Helsinki Zirvesinden 2003 Irak Savaşına Stratejik Algılamalarda Dönüşüm Süreci. Uluslararası İlişkiler, 3(10), 115-146.
• Gündoğdu, A. ve Güler, C. (2017). Kazakistan’ın Bağımsızlığının Tanınma Süreci ve Türk Kamuoyundaki Yankıları. Tarih Araştırmaları Dergisi, 36(61), 75-94.
• Gündüz, A. (2011). Ege Denizi Kıta Sahanlığı Davası ve Bazı Düşünceler. Milletlerarası Hukuk ve Milletlerarası Özel Hukuk Bülteni, 3(2), 11-23.
• Hale, W. (1992). Turkey, the Middle East and the Gulf Crisis. International Affairs, 68(4), 679-692.
• Hasanov, İ. (2003). Haydar Aliyev Döneminde Azerbaycan’ın Dış Politikası. (Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Hürriyet. (2000). Avrupa Birliği’yle Gizli Mektup Trafiği. Hürriyet. https://www.hurriyet.com.tr/gundem/avrupa-birligi-yle-gizli-mektup-trafigi-39141273
• İnançlı, S. (2015). Türkiye-Kırgızistan Ekonomik İlişkilerinin Dış Ticaret Üzerine Yapısal ve Sektörel Olarak Yansımaları. Kastamonu Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, (8), 111-124.
• Kahn, H. (1965). On Escalation: Metaphors and Scenarios, New York: Praeger.
• Kalaycı, İ. (2013). Kafdağı’nın Önündeki Ekonomi: Modernleşen Azerbaycan. Avrasya Etüdleri, 44(2), 27-56.
• Kaldor, M. (2012). New and Old Wars: Organised Violence in a Global Era, 3. Baskı, Cambridge: Polity Press.
• Kanbolat, H. (2015). Günümüz Türk-Rus İlişkilerinde Kafkasya, Soğuk Savaş’tan Günümüze Türk-Rus İlişkileri, St. Petersburg, 28-29 Eylül 2010, Çalıştay Bildirileri, (s. 101-106), Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Karabulut, U. (2011). 12 Eylül Döneminden Gümrük Birliği Üyeliğine Türkiye Cumhuriyeti Hükümetlerinin Avrupa Birliği Politikalarına Genel Bir Bakış. Belgi Dergisi, (1), 73-85.
• Karabulut, U. ve Eryılmaz, E. (2016). PKK Terör Örgütü ve Türkiye-Suriye İlişkilerine Etkileri (1991-2003). Belgi Dergisi, (11), 17-40.
• Kasapsaraçoğlu, M. (2021). Anavatan Partisi (ANAP) İktidarında Dış Politika ve Muhalefet: Ortadoğu Örneği (1983-1991). H. Ö. Sarıdoğan vd., (der.), İktisadi ve İdari Bilimlerde Özgün Çalışmalar, (s. 33-54), İzmir: Duvar Yayınları.
• Kaymaz Mert, M. (2021). Türkiye ve Ermenistan İlişkilerinin AB ve ABD Açısından Önemi: 90’lı Yıllar Açısından Bir Değerlendirme. Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, 13(1), 64-86.
• King, J. (1991). The Gulf War, New York: Dillon Press.
• Kirişçi, K. (2005). Türkiye ve Avrupa Birliği: Katılım Öncesi Dönemin İç ve Dış Politika Dinamikleri. Uluslararası İlişkiler, 2(8), 79-118.
• Koçer, G. (2002). 1990’lı Yıllarda Askeri Yapı ve Türk Dış Politikası. ODTÜ Gelişme Dergisi, 29(1-2), 123-158.
• Korgun, İ. (2020). Türkiye Suriye İlişkileri. Ahi Evran Akademi Sosyal Bilimler Dergisi, 1(1), 53-66.
• Miller, V. (1998). The New Government in Germany. Research Paper 98/94, House of Commons Library.
• Molla, A. (2009). Soğuk Savaş Sonrası Körfez Krizleri ve Türkiye-ABD-NATO İlişkileri. Yönetim ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 7(11), 29-45.
• Mufti, M. (1998). Daring and Caution in Turkish Foreign Policy. Middle East Journal, 52(1), 32-50.
• Önal, T. ve Özdağ, A. (2016). Körfez Savaşı ve Türk Dış Politikasına Etkileri. Turkish Studies, 11(16), 53-70.
• Özçelik, F. (2018). Suriye ve Su Sorunu Bağlamında Terör. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 7(2), 922-936.
• Özdemir, E. (2016). Türk Dış Politikası Açısından Bir Kriz Örneği: I. Körfez Savaşı ve Türkiye’ye Gelen Iraklı Kürt Sığınmacılar (1991). Bölgesel Çalışmalar Dergisi, 1(1), 217-249.
• Özgen, C. (2013). Balkanlarda Güvenliğe Yönelik Bir Tehdit: Yunanistan Makedonya Anlaşmazlığı. U.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, (25), 327-345.
• PAZARCI, H. (2016). Uluslararası Hukuk, 15. Basım, Ankara: Turhan Kitabevi.
• Rehimov, R. (2020). Ebulfez Elçibey Vefatının 20. Yılında Anılıyor. Anadolu Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/ebulfez-elcibey-vefatinin-20-yilinda-aniliyor/1949823
• Sayarı, S. (1997). Turkey and the Middle East in the 1990s. Journal of Palestine Studies, 26(3), 44-55.
• Sayarı, S. (2000). Turkish Foreign Policy in the Post-Cold War Era: The Challenges of Multi-Regionalism. Journal of International Affairs, 54(1), 169-182.
• Sınır, G. (2019). Türkiye’nin Kimlik Değişimi Bağlamında Türkiye-Suriye İlişkileri (1990-2010). Namık Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yüksek Okulu Dergisi, 1(1), 19-27.
• Soyaltın Colella, D. (2020). Türkiye-Avrupa Birliği (AB) İlişkilerinde 1990’lı Yılların Analizi. Uluslararası Sosyal Bilimler Akademi Dergisi, 2(3), 25-56.
• Şahin, H. (2007). Türkiye Ekonomisi, Bursa: Ezgi Kitabevi.
• T.C. Dışişleri Bakanlığı. (2024a). Başlıca Ege Denizi Sorunları, https://www.mfa.gov.tr/baslica-ege-denizi-sorunlari.tr.mfa
• T.C. Dışişleri Bakanlığı. (2024b). The Kardak Dispute, https://www.mfa.gov.tr/the-kardak-dispute.en.mfa
• TİKA. (1995). Kazakistan Ülke Raporu, TİKA, No: 13, Ankara.
• Tongut, S. ve Yavuz, C. (2014). Sovyetler Birliğinin Dağılmasından Sonra Kırgızistan ile İlişkilerde Türk Medyası: TRT-Avrasya, TRT-Türk ve TRT-Avaz. Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3(3), 133-145.
• Toprak, D. (2010). Türkiye’de Kriz Dönemlerinde Borçların Seyri: 1994 ve 2001 Krizi. Süleyman Demirel Üniversitesi Vizyoner Dergisi, 2(2), 1-14.
• Tosun, M. ve Sancak, H. (2021). Almanya’da Tarihi Seçim: Türkler Kime Oy Verecek?, Hürriyet, https://www.hurriyet.com.tr/dunya/almanyada-tarihi-secim-turkler-kime-oy-verecek-41902759
• Tütünsatar, A. ve Sezgin, A. (2022). Türkiye’nin Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü Üzerinden Uluslararası Ticaret Politikasının Yapısal Kırılma ile Analiz Edilmesi. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, (55), 329-345.
• Walt, S. M. (1987). The Origins of Alliances, Ithaca and London: Cornell University Press.
• Wendt, A. (1995). Constructing International Politics. International Security, 20(1), 71-81.
• Wohlstetter, A. (1959). The Delicate Balance of Terror. Foreign Affairs, 37(2), 211–234.
• X. (1947). The Sources of Soviet Conduct. Foreign Affairs, 25(4), 566-582.
• Yılmaz, M. E. (2010). Soğuk Savaş Sonrası Dönemde Türk-Rus İlişkileri. Yönetim ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 8(13), 27-42.
• Yılmaz, R. ve Sayın, F. M. (2013). Azerbaycan Dış Politikasını Belirleyen Öğeler ve Denge Politikasına Yansımaları. Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 4(1), 23-42.
• Yılmaz, S. (2021). Kazakistan-Türkiye İlişkilerinin Son Durumu: Hedeflere Ulaşıldı Mı?. Avrasya Dosyası, 12(1), 60-94.
• Yoska, E. (2020). Ebulfez Elçibey’in Azerbaycan Özelinde Türk Dünyası Meselelerine Bakışı. Journal of Universal History Studies, 3(Prof. Dr. Mustafa Keskin Special Issue), 216-237.
• Yüceol, H. M. (1999). Bölgeselleşme Süreci ve Türkiye-AB Gümrük Birliği. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (2), 137-144.