TÜRK SOSYOLOJİSİNİN GELİŞİMİNDE SELANİK ENTELEKTÜEL ORTAMININ ETKİSİ

Yıl 2022, , 421 - 452, 31.12.2022

Zübeyde Demircioğlu

https://doi.org/10.30903/Balkan.1226445

Öz

Yaklaşık iki yüz yıllık geçmişe sahip bir akademik disiplin olan sosyolojinin Türkiye’deki tarihi genellikle 1914 yılına dayandırılır. Dârülfünunda sosyoloji öğretimine başlandığı bu yıl, sosyolojinin kurumsallaşması açısından oldukça önemlidir. Ancak sosyolojik düşünce esas olarak Osmanlı düşünce dünyasına Tanzimat Dönemiyle birlikte nüfuz etmeye başlamıştır. Dağılmakta olan İmparatorlukta yaşanan toplumsal sorunların çözümünde önemli bir araç olarak görülen sosyoloji hızlıca benimsenmiş, farklı sosyolojik perspektifleri benimseyen farklı düşünce çevreleri ortaya çıkmıştır. Bu düşünce çevreleri arasında 1910-1912 yılları arasında Selanik’te bir araya gelen aydın zümresi, topluma dair yöntemli bir bilgi üretimi anlamında sosyoloji disiplinin ortaya çıkmasında önemli katkılar sunmuştur. Bu anlamda Selanik, entelektüel ortamıyla Türk sosyolojik düşüncesinin gelişmesinde önemli bir yere sahip olmakla birlikte, bu özelliğiyle yeterince ele alınmamıştır. Bu çerçevede; çalışma öncelikle Selanik kentini bir düşünce merkezi yapan sosyal, ekonomik ve politik özelliklerini ortaya koyarak kentteki entelektüel ortamı betimlemekte; ardından kentte bir araya gelen Selanik Çevresinin sosyoloji ilgisine odaklanarak bu bağlamda gelişen sosyolojik düşünceyi ele almaktadır.

Anahtar Kelimeler

Türk Sosyolojisi, Selanik, İttihat ve Terakki Cemiyeti, Selanik Çevresi, Ziya Gökalp

THE EFFECT OF THESSALONIKI INTELLECTUAL MILIEU ON THE DEVELOPMENT OF TURKISH SOCIOLOGY

Öz

Sociology, a discipline nearly 200 years old, dates back to 1914. The year that sociology was started to be taught in Dârülfünun is very significant for the institutionalization of sociology. However, sociological thought began penetrating the Ottoman world with the Tanzimat Era. Sociology, which was seen as an important tool in the solution of social problems in the disintegration of the Empire, was quickly adopted; circles of intellectuals that adopted different sociological perspectives emerged. Among these circles, the group formed in Thessaloniki between 1910 and 1912 made important contributions to the emergence of the discipline of sociology in terms of methodical knowledge production about society. Although Thessaloniki was a significant place in the development of Turkish sociological thought, it has not been adequately discussed. In this context, the study first reveals the social, economic, and political features that make Thessaloniki an intellectual center, discusses the intellectual milieu in the city, and then focuses on the sociological interest of The Thessaloniki Circle, and lastly evaluates the sociological thoughts that emerged in this context.

Anahtar Kelimeler

Ziya Gökalp, Turkish Sociology, Thessaloniki, The Committee of Union and Progress, The Thessaloniki Circle

Kaynakça

• ALANGU, Tahir, Ömer Seyfettin: Ülkücü Bir Yazarın Romanı, May Yayınları, İstanbul 1968.
• ALBAYRAK, Muzaffer ve ŞEKER Kevser, Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı Eğitiminde Modernleşme, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, İstanbul 2014.
• ALKAN, Mehmet Öznur, “II. Meşrutiyet’te Doğa Felsefesi veya Suphi Ethem Üzerine Notlar”, Felsefe Dergisi, Sayı 29, 1989, ss. 50-58.
• ALKAN, Necmettin, Selanik’in Yükselişi: Jön Türkler Abdülhamid’e Karşı 1908 İhtilali, Timaş Yayınları, İstanbul 2012.
• ANASTASSIADOU, Meropi, Tanzimat Çağında Bir Osmanlı Şehri Selanik (1830-1912), 2. bs., (çev.) Işık Ergüden, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2016.
• ARAİ, Masami, Jön Türk Devrimi Türk Milliyetçiliği, 6. bs., (çev.) Tansel Demirel, İletişim, İstanbul 2016.
• ARSLAN, Dilek, Selanik Gazetesine Göre “Yeni Felsefe Mecmuası Yeni Hayat Müdafidir” Yazısının Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Prof. Dr. Hilmi Bayraktar, Gaziantep 2015.
• AYDIN, Hakan, İttihat ve Terakki Mekteplerinin Yapısal Özellikleri Üzerine Bir İnceleme, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2008, Danışman: Prof. Dr. Korkmaz Alemdar, Yrd. Doç. Dr. Caner Arabacı, Konya 2008.
• BALTACIOĞLU, İsmail Hakkı, İçtimaiyat Tahsil Etmek İsteyen Gençlere, [1912], (transk.) Aynur Erdoğan, Sosyoloji Dergisi, Cilt 3, Sayı 19, 2009, ss. 297-302.
• BERKES, Niyazi, Türk Düşününde Batı Sorunu, 2. bs., Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2016.
• BORLANDİ, Massimo, “Dayanışma”, Sosyolojik Düşünce Sözlüğü, İletişim Yayınları, İstanbul 2011.
• DEMİRCİOĞLU, Zübeyde, Türkiye’de Sosyolojinin Doğuşu: Düşünce Çevreleri ve İlişkiler, Nobel Akademik Yayıncılık, Ankara 2021.
• ________, “Nitel Sosyal Ağ Analizi: Türk Sosyolojisinin Doğuşuna İlişkisel Bakmak”, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 51, 2022, ss. 287-304.
• DOĞAN, Atila ve ALKAN, Haluk, Osmanlı Liberal Düşünceci ve Ulum-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2010.
• DOĞAN, Cem, “II. Meşrutiyet’in Kimlik Arayışlarına Bir Örnek: İttihâd-ı Anasır-ı Osmaniye Heyeti, Nizamnamesi, Yapısı ve Amaçları”, Journal of Turkish Studies, Cilt 8, Sayı 5, 2013, ss. 173-192.
• DUMONT, Paul, “Devrimci Günlerin Albümü”, Selanik 18501-1918, (çev.) Cüneyt Akalın, İletişim Yayınları, İstanbul 2014.
• DURU, Kazım Nami, Hatıralar, Altınordu Yayınları, İstanbul 2017.
• ERİŞİRGİL, Mehmet Emin, Bir Fikir Adamının Romanı: Ziya Gökalp, Remzi Kitabevi, İstanbul 1984.
• FAZLI Necip, “Rumeli’yi Neden Kaybettik?”, Hayat Tarih Mecmuası, Sayı 2, 1972, ss. 6-49.
• GENÇER, Ceylan İrem, 1840-1912 Yılları Arasında İzmir ve Selanik’teki Kentsel ve Mimari Değişim, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Danışman: Prof. Dr. Nur Akın, İstanbul 2012.
• GEORGEON, François, “Müslüman ve Dönme Selanik”, Selanik: 1850-1918, (ed.) Gilles Veinstein, İletişim Yayınları, İstanbul 2014, ss. 133-150.
• GIDDENS, Anthony, Siyaset, Sosyoloji ve Toplumsal Teori, 4. bs., (çev.) Tuncay Birkan, Metis Yayınları, İstanbul 2014.
• GÖKALP, Ziya, Türkçülüğün Esasları, Varlık Yayınları, İstanbul 1968.
• ________, “İlm-i İctima” Makaleler I, MEB Basımevi, İstanbul 1976.
• ________, “Yeni Hayat ve Yeni Kıymetler”, Makaleler II, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1982, ss. 40-44.
• ________, “Rıza Tevfik’in Felsefesi”, Makaleler II, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1982, ss. 60-73.
• ________, “Millet Nedir?”, Makaleler VII, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1982, ss. 226-231.
• ________, “Yeni Lisan ve İmla”, Genç Kalemler Dergisi, (ed.) İsmail Parlatır ve Nurullah Çetin, Türk Dil Kurumu, Ankara 1999, ss. 243-245.
• GÜNDÜZ, Mustafa, “II. Meşrutiyet İdeolojilerinde Sosyoloji ve Geleceğin Toplum Tasavvuru”, Doğu Batı, S. 45, 2008, ss. 149-170.
• İMZASIZ, “İçtimaiyatta Takip Edilecek Yol”, Yeni Felsefe Mecmuası, Sayı 8, 1911, ss.7-14.
• İMZASIZ, “Les reges De La Methode Sociologie”, Yeni Felsefe Mecmuası, Sayı 8, 1911, ss. 31-32.
• İMZASIZ, “İçtimaiyatta Tarde’ın Mesleği”, Yeni Felsefe Mecmuası, Sayı 10, 1911, ss. 16-22.
• İMZASIZ, “İçtimaiyatı Nasıl Anlamalıdır?, Yeni Felsefe Mecmuası, Sayı 12, 1912, ss. 11-16.
• KANSU, Aykut, 1908 Devrimi, (çev.) Ayda Erbal, İletişim Yayınları, İstanbul 2002.
• KARABEKİR, Kazım, İttihat ve Terakki, 2. bs., Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2011.
• KARPAT, Kemal, Osmanlı Nüfusu (1830-1914): Demografik ve Sosyal Özellikleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2003.
• KIZILKAYA, Selçuk, İttihat ve Terakki Merkez-i Umumisi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Prof. Dr. İbrahim Ethem Atnur, Erzurum, 2013.
• KIEL, Machiel, “Selanik: Yunanistan’da Tarihi Bir Şehir”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 35, 2009, ss. 352-357.
• KOÇER, Hasan Ali, Türk Sosyologları I, Türk Sosyoloji Araştırmaları Yayınevi, Ankara 1975.
• KORKMAZ, Alâaddin, Ziya Gökalp: Aksiyonu, Meşrutiyet ve Cumhuriyet Üzerindeki Tesirleri, MEB Yayınları, Ankara 1994.
• MARDİN, Şerif, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri, 15. bs., İletişim Yayınları, İstanbul 2008.
• MAZOWER, Mark, Selanik: Hayaletler Şehri Hıristiyanlar, Müslümanlar ve Yahudiler (1430-1950), (çev.) Gül Çağalı Güven, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2007.
• MUSTAFA SUPHİ, “İfade 1911”, Türkiye Defteri, Sayı 9, 1974, ss. 113-115.
• NERMİ, Mustafa, “Ziya Gökalp Etrafında Hatıralar”, İş Mecmuası, Sayı 3-4, 1934, ss. 177-189.
• ODABAŞI, Arda, II. Meşrutiyet Dönemi Basın ve Fikir Dünyasında Genç Kalemler Dergisi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Danışman: Doç. Dr. Mehmet Cem Pekman, İstanbul, 2008.
• ORTAYLI, İlber, “Belediye”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 5, 1992, ss. 398-402.
• PARLA, Taha, Ziya Gökalp, Kemalizm ve Türkiye’de Korporatizm, 2. bs., İletişim Yayınları, İstanbul 1993.
• PETROSYAN, Yuriy Aşatoviç, Sovyet Gözüyle Jön Türkler, (çev.) Mazlum Beyhan, Bilgi Yayınevi, İstanbul 1974.
• QUATAERT, Donald, “Fabrika Bacalarından Tüten İlk Dumanlar”, Selanik: 1850-1918, (ed.) Gilles Veinstein, İletişim Yayınları, İstanbul 2014, ss. 223-245.
• RAMSAUR, Ernest E., Jön Türkler ve 1908 İhtilali, (çev.) Nuran Ülken, Sander Yayınları, İstanbul 1972.
• SERTEL, Zekeriya, Hatırladıklarım, Can Yayınları, İstanbul 2015.
• ŞAPOLYO, Enver Behram, Ziya Gökalp İttihat ve Terakki ve Meşrutiyet Tarihi, İbrahim Berkalp Kitabevi, Ankara 1943.
• ŞENTÜRK, Recep, “Fıkıh ve Sosyal Bilimler Arasında Son Dönem Osmanlı Aydını”, İslam Araştırmaları Dergisi, Sayı 4, ss. 133-171.
• TAHRİR HEYETİ, “Yeni Hayat”, Yeni Felsefe Mecmuası, Sayı 9, 1911, ss. 6-13.
• TANÖR, Bülent, “Anayasal Gelişmelere Toplu Bir Bakış”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, (ed.) Murat Belge, C. 1, İletişim Yayınları, İstanbul 1985, ss. 10-26.
• TANYU, Hikmet, Ziya Gökalp Kronolojisi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1981.
• TEKELİ, İlhan ve İLKİN, Selim, “İttihat ve Terakki Hareketinin Oluşumunda Selanik’in Toplumsal Yapısının Belirleyiciliği”, Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), Ankara: Birinci Uluslararası Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi Tebliğleri, ss. 351-382.
• TIRYAKIAN, Edward, The Phenomenon of Sociology: A Reader in the Sociology of Sociology, Appleton-Century-Crofts, Newyork 1971.
• TOPRAK, Zafer, “Selanik ve Genç Kalemler”, Türkiye’de Popülizm, Doğan Kitap, İstanbul 2013, ss. 111-162.
• ________, Türkiye’de Milli İktisat 1908-1918, Doğan Yayıncılık, İstanbul 2014.
• ________, Türkiye’de Yeni Hayat: İnkılap ve Travma 1908-1928, 3. bs., Doğan Kitap, İstanbul 2019.
• TUNAYA, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasi Partiler: İkinci Meşrutiyet Dönemi: 1908-1918, Cilt 1, 2. bs., İletişim Yayınları, İstanbul 1988.
• ________, Türkiye’de Siyasi Partiler: İttihat ve Terakki Bir Çağın, Bir Kuşağın, Bir Partinin Tarihi, Cilt 3, İletişim Yayınları, İstanbul 2000.
• TURNER, Bryan S., Klasik Sosyoloji, (çev.) İdil Çetin, İletişim Yayınları, İstanbul 2014.
• VEINSTEIN, Gilles, Selanik 1850-1918, (çev.) Cüneyt Akalın, İletişim Yayınları, İstanbul 2014.
• WAXWEILER, M. Emill., “Solvay İçtimaiyyat Müessesesinin Metodu”, Yeni Felsefe Mecmuası, Sayı 9, ss. 25-32.
• Y. F., “İçtimaiyatı Nasıl Anlamalıdır?” (Tarde ve E. Durkheim’ın düşüncelerinin ayrıldığı noktalar hakkında tavsiye eden yazı), Yeni Felsefe Mecmuası, Sayı 13, 1912, ss. 24-31.
• YÖNTEM, Ali Canip, “Yeni Lisan”, Genç Kalemler, Sayı 2, 1911, ss. 26-29.
• ________, “Selanik’te 10 Temmuz Sabahı”, Hatıralar, Vesikalar, Resimlerle Yakın Tarihimiz, Cilt II, Sayı 2, 26 Temmuz1962, ss. 257-260.
• ____________, “Devirden Hatıralar”, Yakın Tarihimiz, Cilt 1, Sayı 1, 1962, ss. 3-5.