SINIRLARIN ÇÖZEMEDİĞİ SORUN: OSMANLI İMPARATORLUĞU VE KARADAĞ ARASINDAKI VATANDAŞLIK ANLAŞMAZLIĞI

Yıl 2024, , 597 - 624, 25.12.2024

Abidin Temizer , İbrahim Serbestoğlu

https://doi.org/10.30903/Balkan.1606848

Öz

Balkan devletlerinin bağımsızlığı, Türk tarih yazımında Osmanlı İmparatorluğu'nun bölünmesi olarak kabul edilir. Ancak, Karadağ örneğinde görüldüğü gibi, Balkan devletleri Osmanlı Devleti’nden ayrı bir yönetim kurdular ve halklarını Karadağlılar olarak tanımladılar. Öte yandan, Osmanlılar, herhangi bir anlaşmazlık konusu olmayan Karadağlıları Osmanlı vatandaşı olarak kabul ettiler; mülkiyet haklarını kısıtlamadılar veya çalışmalarını engellemediler. Bu durum, 1878'de Berlin Antlaşması imzalanana kadar devam etti. Berlin Antlaşması'ndan sonra resmi olarak Karadağ'ın bağımsızlığı, Karadağlıların ve Karadağ'da yaşayan Osmanlıların hayatlarını değiştirdi. Sınırın diğer tarafındaki topraklara sahip olan insanlar hangi devletin tabiiyetini tercih ederdi? Tabiiyet konusunda nasıl karar vereceklerdi? Tabiiyet tercihleri mülkiyet haklarının reddine mi yol açacaktı yoksa tabiiyet seçmek bir zorunluluk muydu? Halkın cevap aradığı bu sorular karşısında, her iki devletin yöneticileri de egemenliklerini korumayı öncelikli hale getirdiler ve vatandaşlarına haksızlık yapmak istemediler. Bu nedenle bazen sınır ihlallerini görmezden geldiler. Osmanlılar, olağanüstü durumlar olmadıkça Karadağlılara mülkiyet, vergilendirme ve çalışma hayatı gibi konularda müdahale etmekten kaçındıkları gibi, Karadağlılar da kendi topraklarında yaşayan Osmanlı vatandaşlarına müdahale etmediler.
Bu makale, 1878'de Berlin Antlaşması ile Karadağ'ın bağımsızlığından I. Dünya Savaşı'nın sonuna kadar olan dönemde iki devlet arasındaki tabiiyet konularına odaklanmaktadır. Makale, insanların genellikle dinî bağlılıklar çerçevesinde tabiiyet tercih ettiği bir dönemde, mülkiyet, vergilendirme ve ekonomik koşulların da vatandaşlık seçiminde etkili olduğunu göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Karadağ, Milliyet, Tabiiyet, II. Abdülhamid

THE ISSUE THAT BORDERS COULD NOT SOLVE: THE DISPUTE OVER NATIONALITY BETWEEN THE OTTOMAN EMPIRE AND MONTENEGRO

Öz

The independence of Balkan states is considered to be the partition of the Ottoman Empire in Turkish historiography. However, as can be seen in the example of Montenegro, Balkan states established an administration separate from the Ottoman Empire and defined their people as Montenegrins. On the other hand, Ottomans considered the Montenegrins, who were not the subject of any dispute, as Ottoman citizens; they did not restrain their property rights or prevent them from working. This situation continued until the Treaty of Berlin which was signed in 1878. The official independence of Montenegro after the Treaty of Berlin changed the lives of Montenegrins and the Ottomans living in Montenegro. The nationality of which state would the people whose lands were on the other side of the border prefer? How would they decide about their nationality? Would their choice of nationality lead to denial of their property rights? Or was it an obligation to choose nationality? In the face of these questions to which the public sought answers, both states' rulers prioritized protecting their sovereignty and did not want to behave unjustly towards their citizens. For this reason, they sometimes ignored border violations. Just as the Ottomans refrained from interfering with the Montenegrins in areas such as property, taxation, and work-life unless there were extraordinary situations, Montenegrins also did not interfere with the Ottoman subjects living in their lands.
This article focuses on the issues of nationality between the two states in the period from the independence of Montenegro with the Treaty of Berlin in 1878 until the end of World War I. The article shows that in a period when people mostly preferred nationality within the framework of religious affiliations, property, taxation, and economic conditions were also effective in choosing nationality.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Montenegro, Nationality, Citizenship, Abdülhamid II

Kaynakça

• I. Republic of Turkey Presidential State Archives–Ottoman Archives (BOA)
• BOA, A.MKT.MHM., 158/80, 17 June 1859.
• BOA, A.MKT.MHM., 602/7, 27 December 1894.
• BOA, BEO., 1286/96396, 27 March 1899.
• BOA, BEO., 657/49205, 19 July 1895.
• BOA, BEO., 994/74535, 16 August 1897.
• BOA, BEO., 2878/215794, 24 July 1906.
• BOA, DH.EUM.ECB., 16/18, 3 April 1918.
• BOA, DH.HMŞ., 30/23, 21 October 1912.
• BOA, DH.MKT., 1642/40, 24 July 1889.
• BOA, DH.MKT., 1834/119, 21 May 1891.
• BOA, DH.MKT., 1843/26, 18 June 1891.
• BOA, DH.MUİ., 163/67, 31 October 1912.
• BOA, DH.ŞFR., 129/129, 1 May 1886.
• BOA, HR. İD., 2108/98, 18 May 1907.
• BOA, HR.HMŞ.İŞO., 107/25, 17 April 1912.
• BOA, HR.HMŞ.İŞO., 111/16, 1 November 1909.
• BOA, HR.HMŞ.İŞO., 111/17, 7 October 1916.
• BOA, HR.HMŞ.İŞO., 176/34, 27 May 1891.
• BOA, HR.HMŞ.İŞO., 48/10, 15 August 1891.
• BOA, HR.İD., 2079/85, 12 December 1904.
• BOA, HR.SFR.3, 40/6, 30 August 1858.
• BOA, HR.TO., 50/43, 21 December 1892.
• BOA, HT.TH., 90/26, 22 June 1889.
• BOA, İ..HUS., 55/45, 15 August 1897.
• BOA, İ.MVL., 541/24280, 14 October 1865.
• BOA, MV., 73/93, 21 February 1893.
• BOA, ŞD., 2608/2, 10 January 1893.
• BOA, Y..PRK.HR., 28/25, 11 December 1899.
• BOA, Y.MTV., 97/22, 7 June 1894.
• BOA, Y.PRK.DH., 2/41, 30 October 1887.
• BOA, Y.PRK.EŞA., 4/31, 3 July 1884.
• BOA. BEO., 2783/208700, 17 March 1906.
• II. Literature
• “Maadin Nizamnamesi”, Düstur, Birinci Tertip, 5, Başvekalet Matbaası, Ankara: 1937, pp. 886-904.
• AYBAY, Rona, Vatandaşlık Hukuku, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2004.
• AYDIN, Mithat, Balkanlar’da İsyan ve Osmanlı- İngiliz Rekabeti- Bosna-Hersek ve Bulgaristan’daki Ayaklanmalar (1875- 1876), Selenge Yayınları, İstanbul 2005.
• BALCI, Tamer, “Ottoman Balkan Heritage and The Construction of Turkish National Identity”, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi (OMAD), Vol. 1, Issue 1, pp. 60-70.
• Berlin Kongresi Protokolleri Tercümesi, Matbaa-i Amire, İstanbul hijri/1297.
• BOJOVIĆ, Jovan, Zakonik knjaza Danila, Istorijski institut Crne Gore, Titograd 1982.
• BRAJOVIĆ, Saša, “Knjaz Danilo I Petrović Njegoš: Kultura sjećanja”, MATICA, Vol. 78, 2019, pp. 129-156.
• BRUBAKER, Rogers, Citizenship and Nationhood in France and Germany, Harvard University Press, Cambridge 1994.
• ÇAKMAK, Zafer, “1875 Hersek İsyanı”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Vol. 8, 2003, pp. 241-254. FOLIĆ, Zvezdan, Istorija Muslimana Crne Gore 1455 – 1918 Knjiga I, Ivpe, Podgorica 2013.
• GÖLEN, Zafer, “1852-53 Karadağ Askerî Harekâtı ve Sonuçları”, History Studies, Vol. 1, Issue 1, 2009, pp. 217-269.
• , “1862 Karadağ Askerî Harekâtı ve Sonuçları”, Belleten, Vol. 75, Issue 273, 2011, pp. 503-544
• , “Karadağ Emâreti’nin Kânûn-ı Medenîsi”, Sosyal ve Beşerî Bilimlerde Araştırmalar Kavramlar, Araştırmalar ve Uygulama, (ed.) Zafer Gölen and Şükrü Ünar, Livre de Lyon, Lyon 2022, pp. 29-57.
• KARABACAK YILMAZ, Melike, “Kafkas Bakır Kumpanyası ve Osmanlı Tebaası İşçiler”, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi (OMAD), Vol. 10, Issue 27, 2023, pp. 405-433.
• KNEŽEVIĆ, Jelena and KÖCK, Julian, “Theodor Mommsen in Montenegro (1862)”, ACTA Histriae, Vol. 30, Issue 2, 2022, pp. 347-371.
• KURT, Mustafa, ÇAKIR, Baki and DEMİR, Kemal, “Türkiye’de Modern Yönetimin Erken Dönemleri: Geç-Osmanlı Döneminde Fabrikalar, Sanayi Mektepleri ve Yabancı Uzmanlar”, Istanbul University Journal of the School of Business, Vol. 45, 2016, pp. 154-165.
• KÜLÇE, Süleyman, Osmanlı Tarihinde Arnavutluk, Ticaret Basımevi, İzmir 1944.
• Mahmud Fuad, Tabiiyet, Nişan Berberyan Matbaası, İstanbul hijri/1312.
• MORRISON, Kenneth, Montenegro A Modern History, I. B. Tauris, London 2009.
• ÖZCAN, Uğur and TEMİZER, Abidin, Osmanlı’dan Türkiye Cumhuriyeti’ne Karadağ’da Türk Sefirleri ve Şehbenderleri, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2015.
• ÖZCAN, Uğur, “Sultan Abdülhamid Dönemi Osmanlı Devleti’nde Yabancı İşçiler: Karadağlılar”, Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, Balkan Özel Sayısı-II, 2012, pp. 83-107.
• ____________, II. Abdülhamid Dönemi Osmanlı-Karadağ Siyasi İlişkileri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2012.
• PALAIRET, Michael, Balkan Ekonomileri 1800-1914 / Kalkınmasız Evrim, Sabancı Üniversitesi, İstanbul 2000.
• POLACKOVA, Zuzana and PIETER Van Duin, “Montenegro Old and New: History, Politics, Culture, and the People”, Studia Politica Slovaca, Vol. 6, Issue 1, 2023, pp. 60-82.
• QUATAERT, Donald, Sanayi Devrimi Çağında Osmanlı İmalat Sektörü, İletişim, İstanbul 2011.
• PAVLOVIĆ, Srđa, “Who are Montenegrins? Statehood, identity, and civic society”, in Montenegro in Transition Problems of Identity and Statehood, (ed.) Florian Bieber, Nomos Verlagsgesellschaft, Baden-Baden 2003, pp. 83-106.
• RASTODER, Šerbo, “A Short Review of the History of Montenegro”, in Montenegro in Transition Problems of Identity and Statehood, (ed.) Florian Bieber, Nomos Verlagsgesellschaft, Baden-Baden 2003, pp. 107-137. ________________, Bošnjaci/Muslimani Crne Gore Izmedu Prošlosti i Sadašnjosti, Almanah, Podgorica 2010.
• ROBERTS, Elizabeth, Realm of the Black Mountain, A History of Montenegro, Hurst & Company, London 2007.
• SANSAR, M. Fatih, II. Abdülhamit Döneminde Osmanlı - Romanya İlişkileri, Akademisyen Kitabevi, Ankara 2023.
• _______________, “Romanian Immigrant Jews Settled in Ankara Province During the Period of Sultan Abdulhamit II”, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, Vol. 8, Issue 21, 2021, pp. 333-341.
• SERBESTOĞLU, İbrahim, Osmanlı Kimdir? Osmanlı Devleti’nde Tabiiyet Sorunu, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2014.
• STOJANOVIĆ, Petar, “Preljuba Kao Povreda Bračne Vjernosti u Propisima i Običajnom Pravu Grne Gore”, Studia Juridica Montenegrina, Vol. 2, 2021, pp. 123-133.
• ŞİMŞİR, Bilal N., Rumeli’den Türk Göçleri: Belgeler, III. Türk Tarih Kurumu, Ankara 1989.
• TEMİZER, Abidin and PREMOVIĆ, Marijan, “Montenegro under Ottoman Rule (1497–1697)”, Hiperboreea, Vol. 8, Issue 1, 2021, pp. 1-15.
• TEMİZER, Abidin, “Nikola’nın Millî Devlet Kurma Çalışmaları ve Karadağ Müftülüğü (1878-1912)”, History Studies, Vol. 13, Issue 2, 2022, pp. 609-625.
• _______________, “Karadağ’da Osmanlı Hakimiyetine Dair”, Yeni Türkiye, Rumeli-Balkanlar Özel Sayısı, Vol. III, Issue 68, 2025, pp. 3007-3015.
• _______________, “Karadağ’da Öteki Sorunu: Müslümanlar (1878-1913)”, History Studies, Vol. 5, Issue 3, 2013, pp. 223-240.
• _______________, Karadağ’ın Sosyal ve Ekonomik Yapısı (1853-1913), Ondokuz Mayıs University, Unpublished Ph.D. Thesis, Supervisor: Yrd. Doç. Dr. Mucize Ünlü, Samsun 2013.
• _______________, “Montenegro in the First Balkan War”, Annals Series on History and Archaelogy, Vol. 5, Issue 1, 2013, pp. 65-80.
• _______________, Osmanlı-Karadağ Sınır Anlaşmazlıkları ve Çözümü (1878-1912), Ondokuz Mayıs University, Unpublished Master Thesis, Supervisor: Yrd. Doç. Dr. Mucize Ünlü, Samsun 2007.
• The Constitutions of the States at War, 1914-1918, (ed.) Herbert Francis Wright, Government Printing Office, Washington 1919.
• TURAN, Tufan, “İspanya Elçilik Raporlarında 1875 Hersek İsyanı”, Belleten, Vol. 82, Issue 294, 2018, pp. 627-673.
• URHAN, Vahit Cemil, “Ayastefanos ve Berlin Antlaşmaları Sürecinde Karadağ’ın Bağımsızlığını Kazanması”, Avrasya Etüdleri, Vol. 2, Issue 50, 2016, pp. 235-258.
• VUKČEVIĆ, Mladen and BOŠKOVIĆ, Miloš, “Judicial System in Montenegro (Historical Development, Basic Principles, and Organisation)”, Law & Justice Review, Vol. 13, 2016, pp. 1-26.
• YAĞCI, Zübeyde Güneş, “Berlin Antlaşmasından Sonra Müslümanların Karadağ’da Kalan Arazileri Meselesi”, Belleten, Vol. LXXX, Issue 287, 2016, pp. 177-199.
• YILDIRIM, Kadir, Osmanlı’da İşçiler (1870-1922), Çalışma Hayatı, Örgütler, Grevler, İletişim, İstanbul 2013.
• ZİŞAN FURAT, Ayşe, “Berlin Antlaşması Sonrasında Balkanlar’da Cemaat-i İslamiyelerin Teşekkülü (1878-1918)”, OTAM, Vol. 33, Spring 2013, pp. 63-93.