15. YÜZYILDAN 20. YÜZYILA GÜMÜLCİNE’DE BİR OSMANLI EĞİTİM KURUMU OLARAK AHİ ALİ (SOHTALAR/SOFTALAR) MEDRESESİ VE ZAVİYESİ EVKÂFI

Yıl 2025, Cilt: 14 Sayı: 2, 461 - 504, 16.12.2025

Cengiz Parlak

https://doi.org/10.30903/baed.1840183

Öz

Osmanlı Devleti Rumeli topraklarına yerleşmeye başladıktan sonra buralarda kalıcı olabilmek için Anadolu’dan Müslüman-Türk iskânı gerçekleştirirken, vakıflar aracılığıyla da dinî, içtimai, iktisadi kurum ve yapıları inşa etmiştir. 14. yüzyılın ikinci yarısında ilk fethedilen yerlerden biri olarak Gümülcine’de de iskân süreci başlamış, 15. yüzyıl içerisinde vakıflar sayesinde şehirde cami, mescit, zaviye, tekke ve medrese gibi toplumun ihtiyacı olan yapılar artmıştır. Şehirdeki ilk medrese 1455 yılında Ahi Ali tarafından vakıf kurulmak suretiyle inşa edilmiştir. Döneminde şehrin varlıklı kişilerinden olduğu anlaşılan Ahi Ali, adını medreseye verdiği gibi, Börkçüler Zaviyesi’ne de maddi ve manevi anlamda katkıda bulunmuş ve 16. yüzyılda bu zaviye onun adıyla bilinir olmuştur. Böylece medrese ve zaviye birlikte anılmıştır. Medrese ve zaviye, Osmanlı Devleti Gümülcine üzerindeki idaresini kaybettiği 20. yüzyılda dahi varlığını sürdürmüştür. Türkiye ve Yunanistan arşivlerindeki belgeler ve defterler sayesinde Ahi Ali’nin kökeni, onu vakıf kurmaya yönelten dinî ve dünyevi sebepler, vakfettiği menkul ve gayrimenkuller, özellikle 19. yüzyıldan itibaren Gümülcine ahalisi tarafından vakfedilen nukûdların muhasebesi ve medrese için yapılan harcamalar tespit edilmiştir. 20. yüzyılda özellikle Yunanistan idaresinde iken tutulan kayıtlar sayesinde, vakfın menkul ve gayrimenkullerine ve gelirlerine, medresede bulunan kitaplarına ve de eşyalarına dair bilgilere ulaşılmıştır. Bütün bunlarla birlikte Ahi Ali’nin 18. yüzyıldan itibaren Gümülcine’deki yönetici kesim ve ahalisi tarafından nasıl tanındığı ve anıldığı kısmen de olsa açıklanmaya çalışılmıştır. Böylece Gümülcine’nin ilk medresesi kuruluşundan 20. yüzyılın ilk çeyreğine kadar imkânlar ve veriler neticesinde araştırılıp incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Gümülcine , Ahi Ali , Medrese , Zaviye , Para Vakfı.

THE WAQF OF AHI ALI (SOHTALAR/SOFTALAR) MADRASA AND ZAWIYAH AS AN OTTOMAN EDUCATIONAL INSTITUTION IN KOMOTINI FROM THE 15TH TO THE 20TH CENTURY

Öz

After the Ottoman Empire began settling in the Rumelia territories, they aimed to establish a permanent presence by facilitating the settlement of Muslim Turks from Anatolia and establishing religious, social, and economic institutions and structures through waqfs (endowments). As one of the first places to be conquered in the second half of the 14th century, the settlement process began even in Komotini. The number of structures needed by the community, such as mosques, masjids, zawiyahs, tekkes, and madrasahs, increased in the city, thanks to establishment of waqfs throughout the 15th century. The first madrasa in the city was built in 1455 by Ahi Ali, who established a waqf for this purpose. Ahi Ali, a wealthy figure in the city during that period, not only lent his name to the madrasa but also provided both material and spiritual support to the Börkçüler Zawiyah, which became known by his name in the 16th century. Consequently, the madrasa and the zawiyah became closely associated. These institutions continued to exist even into the 20th century when the Ottoman Empire lost control over Komotini. Through documents and registers accessed in the archives of Turkey and Greece, we have identified Ahi Ali’s origins and the religious and worldly motivations that led him to establish the waqf. We have also documented the movable and immovable properties he endowed, the accounting of cash endowments contributed by the people of Komotini- particularly from the 19th century onwards- and the expenditures made for the madrasa. Thanks to records kept during the period of Greek administration in the 20th century, we obtained information about the waqf’s assets, including its movable and immovable properties, income, books in the madrasa, and other belongings. Additionally, we have attempted to partially explain how Ahi Ali was recognized and remembered by the ruling class and the people of Komotini from the 18th century onwards. Thus, we have researched and examined the first madrasa of Komotini from its establishment up to the first quarter of the 20th century, based on available resources and data.

Anahtar Kelimeler

Komotini , Ahi Ali , Madrasa , Zawiyah , Cash Waqf.

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• 1. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Bâb-ı Âlî Evrak Odası (BEO) Nr.1000/74971.
• Cevdet Tasnifi (C.).
• Maarif (C.MF.) Nr.60/2969.
• Evkâf Defterleri (EV.d.) Nr.16223.
• İrade Defter-i Hakani (İ.DFE.) Nr.6/19.
• Şûrâ-yı Devlet (ŞD) Nr. 1922/31; 1932/20.
• 2. Gümülcine Müftülüğü Arşivi (GMA)
• Ahi Ali Bey Medresesinin Kayd Defteri (ABMKD)
• Gümülcine Şeriyye Sicilleri (GŞS) Nr.26, 35, 38, 43, 45.
• 3. Gümülcine Vakıflar İdaresi Arşivi (GVİA)
• Defter-i Umûmî-i Evkâf-ı İslâmiyye-i Gümülcine (DUEİG).
• Mehmed oğlu Ali Vakfiyesi, Muharrem 860 (Aralık 1455).
• 4. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Taksim Atatürk Kitaplığı (TAK)
• Sâlnâme-i Vilayet-i Edirne (SVE) H.1310. Muallim Cevdet Yazmaları, (MC) Nr.089.
• 5. Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyûd-ı Kadîme Arşivi (TKGMA)
• Tahrir Defteri (TD) Nr.187.
• 6. Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıf Kayıtlar Arşivi (VGMA)
• Gümülcine İcare-i Vahideli Evkaf Defteri (GİVED) Nr.2406.
• Gümülcine, İskeçe, Dedeağaç Kazaları Vakıf Defteri (GİDKVD) Nr.2390.
• Araştırma ve İnceleme Eserler:
• ABDÜLAZİZ BEY, Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri, Hazırlayanlar: K. Arısan, D. Arısan Günay, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1995.
• AKGÜNDÜZ, Ahmet, İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, İstanbul 1996.
• AKYILDIZ, Ali, “Kâime”, TDVİA, Cilt 24, 2001, ss. 212-215.
• BERKİ, Ali Himmet, “İslam’da Vakıf, Sahîh ve Gayr-i Sahîh Nev’ileri”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 6, Sayı 1, Ankara 1957, ss. 19-26.
• CLAYER, Nathalie, “Bir Cerrahi Menakıbnâmesine Göre XVIII. Ve XIX. Yüzyıllarda Bir İstanbul Tekkesinde Yaşam”, Soframız Nur Hanemiz Mamur, Osmanlı Maddi Kültüründe Yemek ve Barınak, Alfa Yayınları, İstanbul 2016, ss. 247-264.
• ÇAĞATAY, Neşet, Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, TTK Yayınları, Ankara 1989.
• ÇELIK, Murat, Osmanlı Medreseleri ve Avrupa Üniversiteleri (1450-1600), Küre Yayınları, İstanbul 2021.
• DURMUŞ, Muhammed Emin, Osmanlı Vakıf Hukukunda Mukâtaa, İktisat Yayınları, İstanbul 2021. ERDEM, Ekrem, “Fütüvvetnamelerin Türleri ve Farklı Dillerde Yazılmış Bazı Fütüvvetnamelerin İçerikleri Üzerine Bir İnceleme”, Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 5, Fütüvvet, Ahilik ve İktisadi Hayat Özel Sayısı, 2021, ss. 88-113.
• EREN, Halit, “Osmanlı Mirası Bir Medrese Örneği Gümülcine Medrese-i Hayriyyesi”, Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi Tebliğleri, İstanbul 12-15 Nisan 1999, IRCICA, İstanbul 2001, ss. 57-62.
• GÖKÇE, Turan, “Gümülcine Kasabası Nüfusu Üzerine Bazı Tespitler (XV-XIX. Yüzyıllar)”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt 20, Sayı 2, 2005, ss. 79-112.
• HIZLI, Mefail, Mahkeme Sicillerine Göre Osmanlı Klasik Dönemi Bursa Medreselerinde Eğitim-Öğretim, Emin Yayınları, Bursa 2012.
• IŞIN, Ekrem, “Sohbet Mekânı Olarak Kahvehaneler”, Soframız Nur Hanemiz Mamur, Osmanlı Maddi Kültüründe Yemek ve Barınak, Alfa Yayınları, İstanbul 2016, ss. 227-236.
• İPŞİRLİ, Mehmet, “Osmanlı’da Vakıfların Tarihî Gelişimi”, Sivil Toplum, Sayı 15, 2006, ss. 61-72.
• KANSU, Nâfi, “Kültür Tarihimiz Bakımından Tarikatlar”, Ülkü Halkevleri Dergisi, Cilt 6, Sayı 32, Ankara 1935, ss. 99-102.
• KAYAOĞLU, İsmet, “Vakfın Menşei Hakkındaki Görüşler”, Vakıflar Dergisi, Sayı 11, Ankara 1976, ss. 49-55.
• KILIÇ, Ayşegül, “Evrenos Bey'in Kökeni Hakkında Tartışmalar ve Yeni Bir Değerlendirme”, Belleten, Cilt 75, Sayı 274, Ankara 2011, ss. 745-768.
• ________, “Evrenos Bey’in Babası Pranko Lazarat’ın (Pranko İsa) Vakfı ve Türbesi”, Ankara Üniversitesi Güneydoğu Avrupa Çalışmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi Dergisi (GAMER), Cilt 1, Sayı 1, Ankara 2012, ss. 87-99.
• OCAK, Ahmet Yaşar, “XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Resmî İdeolojisi ve Buna Muhalefet Problemi”, İslâmî Araştırmalar, Cilt 4, Sayı 3, Temmuz 1990, ss. 190-194. ÖZCAN, Tahsin, Osmanlı Para Vakıfları Kanûnî Dönemi Üsküdar Örneği, TTK Yayınları, Ankara 2003.
• ÖZDEN, Muharrem, Edirne Yöresi Söz Varlığı, Paradigma Yayınları, Çanakkale 2023.
• ÖZTÜRK, Nazif, Menşei ve Tarihî Gelişimi Açısından Vakıflar, VGM Yayınları, Ankara1983.
• ________, Elmalılı M. Hamdi Yazır Gözüyle Vakıflar, TDV Yayınları, Ankara 1995.
• ________, Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesi, TDV Yayınları, Ankara 1995.
• PARLAK, Cengiz, “XV. ve XVI. Yüzyıllarda Gümülcine Kazâsının İktisadî Durumu Üzerine Tespitler”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 3, Sayı 6, Temmuz-2013, ss. 85-120.
• ________, “Gümülcine’de Kurulmuş Olan Defterdar Ahmed Efendi Vakfı (XVIIXVIII. Yüzyıllar)” Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 5, Sayı 10, Temmuz-2015, ss. 199-235.
• SEVGİ, Orhan, “Yerli Ormancılık Terimleri Çalışması”, Avrasya Terim Dergisi, Cilt 3, Sayı 2, 2015, ss. 34-57
• UNAN, Fahri, Kuruluşundan Günümüze Fâtih Külliyesi, TTK Yayınları, Ankara 2003.
• YEDİYILDIZ, Bahaeddin, “Müessese-Toplum Münasebetleri Çerçevesinde XVIII. Asır Türk Toplumu ve Vakıf Müessesesi”, Vakıflar Dergisi, Sayı15, Ankara 1982, ss. 23-55.
• ________, “Vakıf Müessesesinin XVIII. Asır Türk Toplumundaki Rolü”, Vakıflar Dergisi, Sayı14, Ankara 1982, ss. 1-27.
• ________, “Vakıf”, İA, Cilt 13, İstanbul 1986, ss. 153-172.
• ________, XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi-Bir Sosyal Tarih İncelemesi, TTK Yayınları, Ankara 2003.