16. YÜZYILIN İLK YARISINDA EĞRİBOZ SANCAĞI VAKIFLARI*

Yıl 2025, Cilt: 14 Sayı: 2, 541 - 580, 16.12.2025

Musa Sezer

https://doi.org/10.30903/baed.1840205

Öz

Eğriboz, Yunanistan’ın doğu kıyısındaki Eğriboz adasında yer almaktadır. Venedik tarafından müstahkem bir hâle getirilen Eğriboz, Ege’nin önemli deniz üslerindendi. Ada ve şehre ilk Türk akını, 1333’te Aydınoğlu Umur Bey zamanında gerçekleşmiştir. Şehir, Osmanlılar tarafından 1470 yılında Venedik’ten alınmıştır. Fatih Sultan Mehmet tarafından fethedilen şehrin ismi Osmanlı kaynaklarında Eğriboz, Ağrıboz, İğriboz, İğribos gibi çeşitli şekillerde geçmektedir. Osmanlılar tarafından aslı Grekçe Egripos olan söylenişine uygun olarak Eğriboz denildi. Fethinden itibaren bir sancak yapılan Eğriboz, 16. yüzyılın ortasına kadar Rumeli Eyaleti’ne, bundan sonra ise Cezâyir-i Bahr-i Sefîd Eyaleti’ne bağlanmıştır. 1831 yılında Yunanlılara bırakılana kadar yaklaşık 360 yıl Osmanlı hâkimiyetinde kalmıştır.
Eğriboz’un Osmanlılar tarafından fethiyle Türk-İslam şehri görüntüsüne kavuşma süreci de başlamış oldu. İlk başta askerî açıdan önemli olan Eğriboz, daha sonra Müslümanların yaşamasına uygun hâle getirilmeye başlanmıştır. St. Mary Kilisesi’nin camiye çevrilmesi ve bir hamam yaptırılmasıyla başlayan şehirleşme süreci daha sonra da devam etti. Şehrin Müslüman halkın yaşamasına elverişli hâle getirilmesiyle nüfus da yükselişe geçmiştir. Eğriboz vakıflarını konu alan bu çalışmanın temel kaynakları, 16. yüzyılın ilk yarısına ait tahrir defterlerindeki evkaf kayıtlarıdır. Bu defterlere Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi’nden ve Kuyûd-ı Kadîme Arşivi’nden ulaşılmıştır. Vakıfların gayrimüslimlerden fethedilen bir şehrin Türkleşmesi ve İslamlaşmasında gösterdiği etki, Eğriboz’da da kendini göstermektedir. Vakıfların etkisiyle Eğriboz’un çehresi değişmiş ve bir Osmanlı şehri hâline getirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Yunanistan , Eğriboz , Ağriboz , Vakıf , Tahrir Defterleri.

Destekleyen Kurum

Bu çalışma, Erzurum Teknik Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi (ETÜ, BAP, Proje Numarası: 2024/001) tarafından desteklenmiştir.

Proje Numarası

ETÜ, BAP, Project Number: 2024/001

FOUNDATIONS OF THE SANJAK OF CHALKIS IN THE FIRST HALF OF THE 16TH CENTURY

Öz

Evia is located on the island of Evia, of the eastern coast of Greece. Eğriboz, fortified by Venice, was one of the most important naval bases in the Aegean. The first Turkish raid on the island and the city took place in 1333 during the reign of Aydınoğlu Umur Bey. The city was taken from Venice by the Ottomans in 1470. The name of the city conquered by Fatih Sultan Mehmet is mentioned in Ottoman sources in various ways such as Eğriboz, Ağrıboz, İğriboz, İğribos. It was called Eğriboz by the Ottomans in accordance with the original Greek Egripos. Eğriboz, which was made a sanjak after its conquest, was attached to the Rumeli province until the middle of the 16th century and then to the Cezâyir-i Bahr-i Sefîd province. It remained under Ottoman rule for about 360 years until it was left to the Greeks in 1831.
With the conquest of Evibos by the Ottomans, the process of its becoming a Turkish-Islamic city began. Initially important from a military point of view, Eğriboz was subsequently adapted to accommodate a Muslim population. The urbanisation process, which started with the conversion of St. Mary’s Church into a mosque and the construction of a bathhouse, continued afterwards. As the city was made suitable for the Muslim population, the population also began to increase. The main sources of this study on the foundations of Eğriboz are the records of the foundations in the tahrir books of the first half of the 16th century. These books were obtained from the Presidential Ottoman Archive and the Kuyud-ı Kadime Archive. The effect of foundations on the Turkification and Islamisation of a city conquered from non-Muslims is also evident in Evibos. The establishment of these foundations transformed Evibos, turning it into a functioning Ottoman city.

Anahtar Kelimeler

Greece , Chalkis , Foundation , Tahrir Books.

Destekleyen Kurum

This study was supported by the Erzurum Technical University Scientific Research Projects Coordination Unit (ETÜ, BAP, Project Number: 2024/001).

Proje Numarası

ETÜ, BAP, Project Number: 2024/001

Kaynakça

• I. Arşiv Kaynakları:
• 1. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi (BOA)
• Tapu Tahrir Defteri (TT.d.): 35, 196, 367, 420, 431.
• 2. Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü (TKG.), Kuyûd-ı Kadîme Arşivi (KK.)
• Tapu Tahrir Defteri (TT.d.): 9.
• II. Yayınlanmış Arşiv Belgeleri:
• 367 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rûm-ili Defteri ile 114, 390 ve 101 Numaralı İcmâl Defterleri (920-937/ 1514-1530) I-Karlı-ili, Agrıboz, Mora, Rodos ve Tırhala Livâları <Dizin>, (haz.) Ahmet Özkılınç, Ali Coşkun, Abdullah Sivridağ, Murat Yüzbaşıoğlu, Başbakanlık Osmanlı Arşivi Yayınları, Ankara 2007.
• 367 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rûm-ili Defteri ile 114, 390 ve 101 Numaralı İcmâl Defterleri (920-937/ 1514-1530) II-Karlı-ili, Agrıboz, Mora, Rodos ve Tırhala Livâları <Tıpkıbasım>, (haz.) Ahmet Özkılınç, Ali Coşkun, Abdullah Sivridağ, Murat Yüzbaşıoğlu, Başbakanlık Osmanlı Arşivi Yayınları, Ankara 2007.
• III. Kaynak ve Tetkik Eserler:
• AKTAŞ, Metin, Para Vakıfları, Kayıhan Yayınları, İstanbul 2023.
• ÂŞIK PAŞAZÂDE, Âşık Paşazâde Tarihi, (haz.) Cemil Çiftçi, Mostar Yayınları, İstanbul 2015.
• ________, Âşıkpaşazâde Tarihi, (haz.) Necdet Öztürk, Bilge Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2013.
• AYVERDİ, Ekrem Hakkı, Avrupa’da Osmanlı Mimârî Eserleri-Bulgaristan, Yunanistan, Arnavudluk- V. Kitap Yunanistan’da Osmanlı Mimari Eserleri, Cilt IV (4., 5., 6. Kitap), İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul 2000.
• BARKAN, Ömer Lütfi, “Osmanlı imparatorluğunda bir iskân ve kolonizasyon metodu olarak vakıflar ve temlikler, I: İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, Sayı II, 1942, ss. 279-386.
• ________, “Şehirlerin Teşekkül ve İnkişafı Tarihi Bakımından: Osmanlı İmparatorluğunda İmâret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyiş Tarzına Ait Araştırmalar”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, Cilt 23, 1963, ss. 239-296.
• BEHİŞTÎ AHMED ÇELEBİ, Târîh-i Behiştî, II, (haz.) Fatma Kaytaz, TTK. Yayınları, Ankara 2016.
• DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, Ankara 2001.
• EROĞLU, Muhammet, “Aşr-ı Şerif”, TDVİA, C. 4, İstanbul 1991, ss. 24.
• EVLİYA ÇELEBİ, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 1. Cilt, 1. Kitap, (haz.) Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2008.
• ________, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 8. Cilt, 1. Kitap, (haz.) Seyit Ali Kahraman, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2011.
• EYİCE, Semavi, “Cami-II. Mimari Tarihi”, TDVİA, C. 7, İstanbul 1993, ss. 56-90.
• EYİCE, Semavi, “Yunanistan’daki Türk Mimarî Eserleri”, Türkiyat Mecmuası, Cilt XII, 1955, ss. 205-230.
• GELİBOLULU MUSTAFA ÂLİ, Künhü’l-Ahbâr 4. Rükün, Cilt 4, (haz.) Suat Donuk, (ed.) Derya Örs, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, Ankara 2024.
• GENÇ, Mehmet, “Klâsik Osmanlı Sosyal-İktisadî Sistemi ve Vakıflar”, Vakıflar Dergisi, Sayı 42, 2014, ss. 9-18.
• GÜNAY, Hacı Mehmet, “Vakıf”, TDVİA., C. 42, İstanbul 2012, ss. 475-479.
• İBN KEMAL, Tevârih-i Âl-i Osman, VII. Defter (Tenkidli Transkripsiyon), (haz.) Şerafettin Turan, TTK. Yayınları, Ankara 1991.
• İDRİS-İ BİTLİSÎ, Heşt Behişt-VII. Ketîbe-Fatih Sultan Mehmed Devri 1451-1481, (haz.) Muhammed İbrahim Yıldırım, TTK. Yayınları, Ankara 2019.
• İNALCIK, Halil, Fatih Sultan Mehemmed Han, (ed.) Tayfun Ulaş, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2020.
• İNBAŞI, Mehmet, “Eğriboz Sancağı İdarecileri (1756-1792)”, Cihannüma-Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, Cilt VI, Sayı 1, Temmuz 2020, ss. 59-78.
• İNBAŞI, Mehmet ve KUL, Eyüp, Balkanlarda Bir Türk Şehri Üsküp-Fetihten XVIII. Yüzyıla Kadar, TTK. Yayınları, Ankara 2018.
• KAYA, Münir Yaşar, Osmanlı Vakıf Hukuku (Ömer Hilmi Efendi’nin Ahkâmü’l- Evkâf’ı Özelinde), Sonçağ Akademi, Ankara 2021.
• KİEL, Machiel, “Eğriboz”, TDVİA, C. 10, İstanbul 1994, ss. 491-493.
• KÖÇ, Ahmet, “Vakfiyelere Göre Vakıflarda Köle İstihdamı”, Osmanlı Devleti’nde Kölelik-Ticaret, Esaret, Yaşam, (ed.) Zübeyde Güneş Yağcı, Fırat Yaşa, Tezkire Yayınları, İstanbul 2017, ss. 227-248.
• KUL, Muhittin, “Muhasara ve Deprem: Kal’a-i Ağrıboz Tamiratları (1688-1715)”, History Studies, Cilt 13, Sayı 1, Şubat 2021, ss. 69-97.
• MEHMED NEŞRİ, Kitâb-ı Cihan-nümâ-Neşrî Tarihi, Cilt II, (haz.) Faik Reşit Unat, Mehmed A. Köymen, TTK. Yayınları, Ankara 2014.
• MÉNAGE, V. L., “Eğriboz”, Encyclopaedia of Islam, Vol. II, E.J. Brill, Leiden 1991, ss. 691.
• ORUÇ BİN ÂDİL, Tevârih-i Âl-i Osman, (haz.) Necdet Öztürk, Bilge Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2014.
• ÖZCAN, Tahsin, Osmanlı Para Vakıfları-Kanûnî Dönemi Üsküdar Örneği, TTK. Yayınları, Ankara 2003.
• PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt 2, MEB. Basımevi, Ankara 1983.
• ŞAKİROĞLU, Mahmut H., “Cezâyir-i Bahr-i Sefîd”, TDVİA, C. 7, İstanbul 1993, ss. 500-501.
• TANSEL, Selâhattin, Osmanlı Kaynaklarına Göre Fatih Sultan Mehmed’in Siyasî ve Askerî Faaliyetleri, TTK. Yayınları, Ankara 2014.
• TOK, Özen, Kadı Sicillerine Göre XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Kayseri Para Vakıfları, Erciyes Üniversitesi Kayseri ve Yöresi Tarih Araştırmaları Merkezi Yayınları, Kayseri 2008.
• TOPÇU, Esma Nur, “İslam-Osmanlı Hukukunda Vakfa Müdahale Kavramı”, Erciyes Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 19, Sayı 2, 2024, ss. 833-883.
• ÜNAL, Mehmet Ali, Osmanlı Tarih Sözlüğü, Paradigma Yayıncılık, İstanbul 2011.
• YEDİYILDIZ, Bahaeddin, XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi: Bir Sosyal Tarih İncelemesi, TTK. Yayınları, Ankara 2003.
• ________, “Vakıf Istılahları Lügatçesi”, Vakıflar Dergisi, Sayı XVII, 1983, ss. 55-60.
• ________, “Vakıf-Tarih”, TDVİA., C. 42, İstanbul 2012, ss. 479-486.
• ZİNKEİSEN, Johann Wilhelm, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Cilt 2, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2011.
• IV. İnternet Kaynakları:
• https://tr.wikipedia.org/wiki/Negroponte_Triar%C5%9Fisi#/media/Dosya:Negroponte_by_Giacomo_Franco.jpg, (05.02.2025).
• https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4d/SDUK_-_Turkey_II._Containing_the_Northern_Part_of_Greece.jpg, (09.08.2024).
• https://www.vgm.gov.tr/kurumsal/tarihce/vakif-deyimleri-ve-terimleri-sozlugu#dic20, (10.04.2025).