XVI. YÜZYILDA İLBASAN SANCAĞI’NDA İDARÎ YAPI

Yıl 2025, Cilt: 14 Sayı: 2, 581 - 617, 16.12.2025

Rahman Şahin

https://doi.org/10.30903/baed.1840216

Öz

Kuzeybatı Anadolu’da kurulan Osmanlılar Çimpi ve hemen ardından Gelibolu kalelerinin alınmasıyla XIV. yüzyılın ortalarında topraklarını Rumeli’ye doğru genişletmeye başlamıştı. Balkanlar’da hızla büyüyen Osmanlı sınırları daha XIV. yüzyılın sonlarına doğru Adriyatik kıyısına ulaşmıştı. Hem fetih hareketlerinin devam ettiği erken modern dönemlerde İtalya ve Roma üzerine yapılacak seferler için, hem de devletin dinamizmini kaybettiği zamanlarda Batı’dan gelecek saldırılara karşı savunma için, Arnavutluk’ta devlet otoritesinin güçlü tutulması son derece önemliydi.
Bu çalışmada Osmanlı Devleti’nin bölgedeki kontrolü nasıl sağladığı sorusuna Orta Arnavutluk özelinde cevap aranmıştır. Belirtilen çerçevede isyanların bastırılması ile emniyet ve asayişin tesis edilmesi hususunda önemli bir yere sahip İlbasan üzerinde durulmuş dönemin kaynakları ve arşiv vesikaları kullanılarak başlangıçta sadece bir kale iken buranın zamanla nasıl sancak merkezi olduğu irdelenmiştir. Ayrıca kurulan devlet otoritesinin süreklilik arz etmesi için Osmanlı Devleti’nin nasıl bir yol izlediği XVI. yüzyıla ait tahrir defterlerinden elde edilen bilgilerle ortaya konulmaya çalışılmıştır. Çalışmada tahrir defterleri ve diğer arşiv malzemeleri ana kaynak olarak kullanıldığından kaynak/malzeme odaklı yaklaşım sergilenerek nitel araştırma yöntemleri tercih edilmiştir. Arşiv vesikalarından elde edilen bilgilerle sancak dâhilindeki idari örgütlenme ve idarecilerin yanı sıra gelirlerin paylaşımı ile askerî yapı arasındaki bağlantı ortaya çıkartılmaya çalışılmıştır.
Çalışma sonucunda Osmanlı Devleti’nin Arnavutluk coğrafyasındaki idari örgütlenmesini Fatih Sultan Mehmed döneminin sonlarında şekillendirdiği; İlbasan Sancağı’na tayin edilen yöneticilerin yerel hanedanlardan, akıncı beylerinden ve devlet politikasında söz sahibi olan kimselerin akrabalarından seçildiği; bölgeden toplanan vergilerin büyük çoğunluğunun yine bölgenin emniyetinin sağlanmasında görev alan askerlere tahsis edildiği gibi bulgulara rastlanmıştır. Osmanlı Devleti’nin Orta Arnavutluk’u Müslüman-gayrimüslim ayrımı gözetmeksizin halkıyla birlikte yönettiği ve burada egemenliğinin devamı için çeşitli politikalar geliştirdiği anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Orta Arnavutluk , Draç , Peklin , Baştova , Timâr Sistemi

Destekleyen Kurum

Bu çalışma, Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) tarafından 122N358 numaralı proje ile desteklenmiştir. Projeye verdiği destekten ötürü TÜBİTAK’a teşekkürlerimizi sunarız. Ayrıca makalede araştırma ve yayın etiği kurallarına uyulmuştur

Proje Numarası

122N358

ADMINISTRATIVE STRUCTURE IN ELBASAN SANJAK IN THE 16th CENTURY

Öz

Founded in northwestern Anatolia, the Ottomans began to expand their territory into Rumelia in the mid- 14th century with the capture of the fortresses of Çimpi and then Gallipoli. The rapidly growing Ottoman Empire in the Balkans had already reached the Adriatic coast by the end of the XIVth century. It was of utmost importance to keep the state authority strong in Albania, both for the campaigns against Italy and Rome in the early modern period when Ottoman expansion continued, and for defending against western attacks during periods of declining imperial strength.
This study seeks to answer the question of how the Ottoman Empire maintained control in the region, specifically in Central Albania. Within the specified framework, emphasis was placed on Elbasan, which plays an important role in suppressing rebellions and establishing security and public order. Using contemporary sources and archival documents, the study examines how Elbasan evolved from being merely a castle into a district center over time. Furthermore, based on information obtained from 16th century cadastral registers, attempt has been made to reveal how the Ottoman Empire sought to ensure a path to ensure the continuity of the established state authority. Since the study primarily utilized the cadastral record books and other archival materials as its main sources, a source/material-focused approach was adopted, and qualitative research methods were preferred. Using information obtained from archival documents, attempts have been made to uncover the connection between the administrative organization and administrators within the sanjak, as well as the distribution of revenues and the military structure.
The study concluded that the Ottoman Empire shaped its administrative organization in the territory of Albania towards the end of the reign of Mehmed the Conqueror; The administrators appointed to the Elbasan Sanjak were selected from local dynasties, raiding chieftains, and relatives of influential figures in state policy; the vast majority of taxes collected from the region were allocated to soldiers responsible for maintaining security in the region. It is understood that the Ottoman Empire governed Central Albania in cooperation with the local population, regardless of religious affiliation, and developed various policies to maintain its authority there.

Anahtar Kelimeler

Central Albania , Durres , Peqin , Bashtove , Timâr System.

Destekleyen Kurum

This study was supported by the Scientific and Technological Research Council of Turkey (TÜBİTAK) under project number 122N358. We would like to express our gratitude to TÜBİTAK for its support of this project. Furthermore, the article adheres to research and publication ethics guidelines.

Proje Numarası

122N358

Kaynakça

• 1. Arşiv ve Kütüphane Belgeleri:
• A. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Tapu Tahrir Defterleri (TT.d), No: 133, 367, 472, 477, 717, 747.
• Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.d), No: 7, 34, 68, 699, 2751, 4481, 10215.
• Mühimme Defterleri (A.DVNSMHM.d), No: 1, 2, 3, 4, 5, 7, 11, 13, 25, 29, 30, 32, 34, 35, 45, 48, 52, 60, 69, 71, 73.
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defterleri (TS.MA.d), No: 734, 2204, 5246, 5376, 9772, 10057.
• Ali Emiri (A.E), Süleyman I (SSÜL I), 3/150.
• Yabancı Arşivler (YB.010.d), No: 762
• B. Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü (TKGM), Tapu Arşiv Daire Başkanlığı (TADB)
• Tahrir Defterleri (TTD), No: 66, 124, 210, 324.
• C. Arkivi Qendror i Republikës së Shqipërisë (AQRS)
• F129 D1/F129 D6.
• D. Narodna Bibloteka Kiril i Metodij Kütüphanesi (NBKM)
• OAK, No: 214/5.
• E. İstanbul Büyükşehir Belediyesi, Atatürk Kitaplığı
• Muallim Cevdet Yazmaları (Mc_Yz) No: O009, O0071.
• F. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Bayezid Kütüphanesi
• Veliyüddin Efendi Koleksiyonu, V1969.
• 2. Araştırma ve İnceleme Eserler:
• ARDEL, Ayten, “XVI. Yüzyıl Tahrirlerine Göre İlbasan Sancağı”, Balkanlarda İslam Medeniyeti II. Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri, IRCICA, Tiran 2003, ss. 315-20.
• AVRAMEA, Anna, “MÖ. 2. Yüzyıl ile MS. 6. Yüzyıl Arasında Via Egnatia’nın Güzergâhı ve İşlevi”, Sol Kol Osmanlı Egemenliğinde Via Egnatia (1380 - 1699), (ed.) Elizabeth A. Zachariadou, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999, ss. 3-7.
• AYN ALI EFENDI, Kavânîn-i Âl-i Osman der Hulâsa-i Mezâmin Defter-i Divân, (çev.) Veysel Gürhan, Şarkiyat Bilim ve Hikmet Vakfı Yayınları, Diyarbakır 2023.
• BARKAN, Ömer Lütfi, “894 (1488/1489) Yılı Cizyesinin Tahsilatına Ait Muhasebe Bilançoları”, Belgeler, Cilt 1, Sayı 1, 1964, ss. 1-117.
• ________, “H. 933-934 (M. 1527-1528) Mali Yılına Ait Bir Bütçe Örneği”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, Cilt. 15, Sayı 1-4, 1953, ss. 251-329.
• BİLGE, Mustafa L., “Arnavutluk”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Cilt 3, İstanbul 1991, ss. 383-90.
• BOSTAN, İdris, “Pertev Paşa”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Cilt 34, İstanbul 2007, ss. 235-36.
• CİHAN, Ahmet, Reform Çağında Osmanlı İlmiye Sınıfı, Birey Yayıncılık, İstanbul 2004.
• ÇAĞ, Galip, “Adriyatik Kıyısında Bir Osmanlı Şehri: Draç / Durres (1574 Tarihli Tahrir Kaydı ve Şehrin Fethine Dair Düşürülen Tarihe Göre)”, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, Cilt 10, Sayı 27, Kasım 2023, ss. 455-75.
• ÇAKAR, Enver, “Kanuni Sultan Süleyman Kanun-nâmesine Göre 1522 Yılında Osmanlı İmparatorluğu’nun İdarî Taksimatı”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 12, Sayı 1, Aralık 2001, ss. 261-82.
• ELSIE, Robert, Historical Dictionaty of Albania, Second Ed., The Scareceow Press, Lanham 2010.
• EMECEN, Feridun M., Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş ve Yükseliş Tarihi (1300 - 1600), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2015.
• ________, “Timurtaş Paşa”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Cilt 41, İstanbul 2012, ss. 185-86.
• EVLİYA ÇELEBİ, Evliya Çelebi Seyahatnamesi 8. Kitap (Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 308 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu - Dizini), 1. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2003.
• GÖK, İlhan, “İnamat Defteri’ndeki Verilere Göre 16. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Osmanlı Eyalet ve Sancak Yöneticileri”, Mavi Atlas, Cilt 9, Sayı 1, Nisan 2021, s. 178-197.
• GÖKBİLGİN, M. Tayyib, “Kanuni Sultan Süleyman Devri Başlarında Rumeli Eyaleti Livaları Şehir ve Kasabaları”, Belleten, Cilt XX, Sayı 78, Nisan 1956, ss. 247-94.
• HADŽIBEGIĆ, Hamid, Glavarina U Osmanskoj Drzavi, Orijentalni Institut u Sarajevu, Sarajevo 1966.
• İNALCIK, Halil, “Arnavutluk’ta Osmanlı Hakimiyetinin Yerleşmesi ve İskender Bey İsyanının Menşei”, Fatih ve İstanbul, Cilt 1, Sayı 2, 1953, ss. 153-75.
• ________, “Arnawutluk”, Encyclopaedia of Islam, Cilt 1, Brill, Leiden 1986, ss. 651-58.
• ________, İki Karanın Sultanı, İki Denizin Hakanı, Kâyser-i Rûm Fâtih Sultan Mehmed Han, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2019.
• ________, “İskender Bey”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Cilt 22, İstanbul 2000, ss. 561-63.
• ________, “Stefan Duşan’dan Osmanlı İmparatorluğuna XV. Asırda Rumeli’de Hıristiyan Sipahiler ve Menşeileri”, Fatih Devri Üzerine Tetkikler ve Vesikalar I, Türk Tarih Kurumu, 4. Baskı, Ankara 2007, ss. 137-84.
• ________, Suret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, Türk Tarih Kurumu, II. Baskı, Ankara 1987.
• İNAYETULLAH, RIZA, “İlbasan”, Dairetü’l-Me’arif-i Buzurg-i İslami, Dairetü’l-Me’arif-i Buzurg-i İslami Merkezi, Cilt 9, Tahran 1379, s. 750.
• İNBAŞI, Mehmet, “Arnavutluk’ta bir Türk Şehri; XVIII. Yüzyılda İlbasan Sancağı”, Consepts, Sources, Methodology And Arts in Eastern European Studies, (ed.) Serkan Yazıcı, Alper Başer, Tufan Turan, Skopje 2019, ss. 325-48.
• ________, “Avlonya Sancağı ve Yönetimi (1750 - 1800)”, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, Cilt 6, Sayı 14, Mart 2019, ss. 143-54.
• İZGI, Şuayib, 986 (1578)Tarihli 32 Numaralı Mühimme Defteri [s. 201-400] Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Prof. Dr. Mustafa Çetin Varlık, İstanbul 2006.
• KAYAPINAR, Levent, “Teselya Bölgesinin Fatihi Turahan Bey Ailesi ve XV.-XVI. Yüzyıllardaki Hayır Kurumları”, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 1, Sayı 10, Mayıs 2005, ss. 183-96.
• KIEL, Machiel, “Draç”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Cilt 9, İstanbul 1994, ss. 522-24.
• ________, “İlbasan”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Cilt 22, İstanbul 2000, ss. 79-81.
• ________, Ottoman Architecture in Albania 1385-1912, IRCICA, İstanbul 1990.
• KILIÇ, Orhan, “II. Mehmed Devrinde Osmanlı Devleti’nin İdari Teşkilatı ve Taksimatı”, Fatih Sultan Mehmed Han ve Dönemi, (ed.) Ayşenur Bilge Zafer, Bursa Osmangazi Belediyesi Yayınları, Bursa 2016, ss. 146-84. ________, “Kuruluşundan 18. Yüzyılın Sonuna Kadar Rumili Eyaleti’nin İdari Taksimatı”, Yeni Türkiye Balkanlar Özel Sayısı I, Sayı 66, 2015, ss. 1185-95.
• KRİTOVULOS, Kritovulos Tarihi (1451-1467), (çev.) Ari Çokona, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2015.
• KUL, Muhittin, “15-16. Yüzyıllarda Akçahisar (Kruje) Kazası”, Osmanlı Hakimiyetinde Balkanlar, İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul 2023, ss. 37-80.
• KUNT, Metin, Sancaktan Eyalete 1550-1650 Arasında Osmanlı Ümerası ve İl İdaresi, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1978.
• LOWRY, Heat W.ve ERÜNSAL,İsmail E. Yenice-i Vardar’lı Evrenos Hanedanı: Notlar ve Belgeler, (çev.) Aynur Onbaşıoğlu (Evrenosoğlu), Kıvanç Tanrıyar, Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2010.
• MENAGE, V. L., “Elbasan”, Encyclopaedia of Islam, Brill, Cilt 2, Brill 199, s. 693.
• ÖZCAN, Abdulkadir, “Akıncı”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Cilt 2, İstanbul 1989, ss. 249-250.
• PAMUK, Bilgehan, “XV. Yüzyılda Osmanlı Devleti - Arnavutluk İlişkileri”, Yeni Türkiye Rumeli Balkanlar Özel Sayısı I, Sayı 66, 2015, ss. 659-67.
• POLLO, Stefanaq ve PUTO,Arben The History of Albania, Routledge & Kegan Paul, London 1981.
• ŞAHIN, Rahman, “XVI. Yüzyılda İlbasan Şehri Sâkinleri ve Meslekleri”, Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, Sayı 22, Aralık 2024, ss. 246-63.
• TANSEL, Selahattin, Osmanlı Kaynaklarına Göre Fatih Sultan Mehmed’in Siyasi ve Askeri Faaliyetleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2014.
• ________, Sultan II. Bâyezit’in Siyasî Hayatı, Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul 1996.
• TODOROV, Nikolaĭ, “La Situation Demographique De La Péninsule
• Balkanique Au Cours Des XV et XVI Siecles”, Annuaire de L’université de Sofia, Faculté de Philosophie et D’histoire, Cilt 53, Sayı 2, 1959, ss. 193-226.
• TURSUN BEY, Târih-i Ebü’l-Feth, (çev.) Mertol Tulum, Baha Matbası, İstanbul 1977.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi I. Cilt, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2011.
• ________, “Akıncı”, İslam Ansiklopedisi, Millî Eğitim Bakanlığı, Cilt 1, İstanbul 1978, ss. 239-240.