BİR OSMANLI KENTİ ÜSKÜP’ÜN TANZİMAT’TAN XX. YÜZYILA FİZİKSEL DEĞİŞİM SÜRECİ

Yıl 2018, , 87 - 110, 31.07.2018

Alper Gönül , Selen Durak

https://doi.org/10.30903/Balkan.444779

Cited By: 2

Öz

XIV. yüzyılda Osmanlılar tarafından fethedilen
Üsküp, Balkanlardaki stratejik konumu sayesinde Osmanlı İmparatorluğu için
önemini her zaman sürdürmüştür. Üsküp, Osmanlı öncesinde kale içerisinde küçük
bir kent görünümünde iken Osmanlılar ile birlikte kale dışında Doğu-Batı
doğrultusunda inşa edilen yapı kompleksleri (imaretler) ve bu yapı
komplekslerinin etrafında gelişen konut birimleri (mahalleler) ile büyük bir
gelişme göstermiştir. XV. ve XVI. yüzyıllarda yoğun bir imar faaliyetine sahne
olan Üsküp, XVII. ve XVIII. yüzyıllarda mimari gelişim bağlamında durağan bir
dönem geçirmiştir.

XIX. yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nda Tanzimat
Fermanı’nın kabulüne ve Batılılaşma hareketlerine bağlı olarak radikal
değişimlerin yaşandığı bir süreç olarak karşımıza çıkmaktadır. XIX. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşanan bu değişim önemli
bir Osmanlı vilayeti olan Üsküp’te (II. Abdülhamid’in Üsküp’e verdiği öneme de
bağlı olarak) kent mekânına ve yapılara yansımıştır.

Bu çalışmada amaç Tanzimat sonrasında kent
yönetim örgütlerinin kurulmaya başladığı Osmanlı kentlerinden biri olan
Üsküp’te XIX. yüzyıl ortalarından XX. yüzyıl başlarına kadar gerçekleşen
fiziksel değişimleri; Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönem siyasal, sosyal ve
ekonomik gelişmeleri ışığında incelemektir.

Söz konusu hedef doğrultusunda çalışmanın ilk
kısmında XIX. yüzyılda Tanzimat sonrasında Osmanlı İmparatorluğu’nun içerisinde
bulunduğu değişim ve Batılılaşma ortamı aktarılacaktır. Üsküp’ün XIX. yüzyılda
geçirdiği fiziksel değişimin daha net bir şekilde okunabilmesi için değişim
öncesi Üsküp’ün genel durumu harita üzerinde verilmiş; sonrasında ise siyasal,
sosyal ve ekonomik nedenlere bağlı olarak gerçekleşen mekânsal değişimler
ortaya konulmuştur. Çalışmada erken Osmanlı döneminde oluşturulmuş ve Tanzimat
dönemine kadar küçük değişikliklerle ulaşmış kent yapısına kısaca değinilmiş;
ancak Tanzimat reformları ile ortaya çıkan mimari ürünlere odaklanılmıştır.
Sonuç bölümünde ise Tanzimat sonrası gerçekleşen mekânsal değişimler 1914 yılı
Üsküp haritası üzerinde gösterilmiş ve yorumlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

: Mimari Değişim, Tanzimat Fermanı, Üsküp

Kaynakça

• ABAZ, Neslihan, 15.-17. Yüzyıllar Arasında Osmanlı Dönemi Üsküp Şehrinin Mimari Gelişimi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Dr. Öğr. Üyesi Şükrü Sönmezer, İstanbul 2012.
• AHBAB, Yakup, Üsküp Sancağı’nın İdari ve Sosyo-Ekonomik Yapısı (1876-1911), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Danışman: Prof. Dr. Mahir Aydın, İstanbul 2015.
• AKTÜRE, Sevgi, XIX. Yüzyıl Sonunda Anadolu Kenti: Mekânsal Yapı Çözümlemesi, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, Danışman: Prof. Dr. Doğan Kuban, İstanbul 1978.
• AKYÜZ, Yahya, Türk Eğitim Tarihi: M.Ö. 1000 - M.S. 2004, Pegem Akademi Yayıncılık, Ankara 2015.
• AYVERDİ, Ekrem H., Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri, İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul 2000.
• BEKTAŞ, Gunjul (Gönül), “Üsküp’te Osmanlı Tiyatrosu”, MİMAR.İST, Sayı 2015/3, 2015, s. 78-83.
• BOGOYEVİÇ, Lidiya K., Üsküp’te Osmanlı Mimari Eserleri, ENKA, İstanbul 2008.
• BOYKOV, Grigor. “Reshaping Urban Space in the Ottoman Balkans: a Study on the Architectural Development of Edirne, Plovdiv, and Skopje (14th - 15th centuries)” Centres and Peripheries in Ottoman Architecture: Rediscovering a Balkan Heritage, Ed: Maximilian Hartmuth, CHwB, Sarajevo 2010, s. 32-49.
• DOSTOĞLU, Neslihan T. ve ORAL, Elif Ö, “Bir Osmanlı Başkenti Bursa’nın Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Fiziksel Değişim Süreci”, Osmanlı Mimarlığının 7 Yüzyılı: “Uluslarüstü Bir Miras”, (Ed.) Nur Akın, Afife Batur ve Selçuk Batur, Yapı Endüstri Merkezi Yayınları, İstanbul 2000, s. 221-229.
• DAVIDOVA, Evgenia, Balkan Transitions to Modernity and Nation-States: Through the Eyes of Three Generations of Merchants (1780s-1980s), BRILL, USA 2012.
• DEDE, Mevlüt, Üsküp Vakıfları: Bir Sosyal Tarih İncelemesi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Danışman: Doç. Dr. Mustafa Alkan, Ankara 2015.
• ERDOĞAN, N., AKARSU, H. T. ve ALİK, B., Kültür Köprüleri 2, Kocaeli Üniversitesi Vakfı Yayınları, Kocaeli.
• GÖNÜL, Alper, Erken Dönem Osmanlı Kentlerinden Bursa ve Üsküp’ün Kentsel ve Mimari Gelişiminin XIV. Yüzyıldan Günümüze Karşılaştırmalı Olarak İncelenmesi, Uludağ Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Doç. Dr. Selen Durak, Bursa 2017.
• JOSİMOVSKA, Verica, “Makedonya Vardar Bölgesinde Osmanlı’dan Kalan Askeri Hastaneler (Military Hospitals in The Vardar Region of Macedonian From The Ottoman Period)”, IMJMV, Cilt 21, Sayı 1, 2016, s. 112-115.
• KELEŞ, Ruşen, Şehirciliğin Kuramsal Temelleri, İdeal Kent Araştırmaları, Ankara 2016.
• KRSTIKJ, A., Values of the Historic Urban form of Skopje’s Old Bazaar based on Analysis of the Ottoman Urban Strategy. Osaka University, Doctoral Dissertation, Supervisor: Prof. Dr. Jasmina Hadzieva, Osaka 2013.
• ÖZCAN, Koray, “Anadolu’da Selçuklu Dönemi Yerleşme Sistemi ve Kent Modelleri”, İtüdergisi/a, Cilt 6, Sayı 1, 2007, s. 3-15.
• ÖZER, Mustafa, Üsküp’te Türk Mimarisi (XIV-XIX Yüzyıl), Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2006.
• ŞEHABİ, Behicuddin ve NİKOLOVA, Daniela, Üsküp Hatırası, Bursa Büyükşehir Belediyesi, Bursa 2014.
• TEKELİ, İlhan, “Türkiye’de Kent Planlamasının Tarihsel Kökleri”, Türkiye’de İmar Planlaması, (Ed.) Tamer Gök, ODTÜ Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, Ankara 1980.
• TEKELİ, İlhan, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kentsel Dönüşüm”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, İletişim Yayınları, İstanbul 1985, s. 878-890.
• TEKELİ, İlhan, “Türkiye’deki Fiziksel Planlama Olayına Genel bir Bakış”, Ş.P.M.M.O. Planlama Dergisi, Cilt 3, Sayı 1, 1986, s. 3-6.
• ÜNLÜ, Mucize, “II. Abdülhamit Dönemi’nde Üsküp’te İmar Faaliyetleri”, GAMER, Cilt I, Sayı I, 2012, s. 165-186.
• YETİŞ, Kazım, Yahya Kemal: Hayatı I, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, İstanbul 2006.
• YETİŞGİN, Mehmet ve DUMANOĞLU Sevim C. “Osmanlı Darülmuallimin Mektebi: Maraş Darülmuallimin’i”, Gaziantep University Journal of Social Sciences, Cilt 16, Sayı 4, 4 Ağustos 2017, s. 1083-1100.