THE AMERICAN PROTESTANT MISSIONARIES IN THE MONASTIR (BITOLA) PROVINCE AND THEIR ACTIVITIES (1873-1913)

Yıl 2019, , 141 - 186, 12.07.2019

Gürsoy Şahin

https://doi.org/10.30903/Balkan.584110

Cited By: 1

Öz

The main purpose of this study is to investigate the
activities of the American Protestant missionaries getting into act in the
Monastir Province during the period from 1873 until 1913. In this scope, the
influence of the missionary activities on the social and political life of the
area and the precautions taken by the Ottoman authorities against this have
also been tried to be revealed.

The Monastir station established in October, 1873 based
on the European Turkey Mission was the station placing in the westernmost of
the American Board organization. The missionaries in charge at this station
opened a boarding school for girls in 1878 and also a home for orphans in 1904.
Furthermore, they also got into act some places used as domicile for the
purpose of health and education.  In
addition to the educational institutions founded by the missionaries, they also
carried out activities of publishing and distributing religious books for the
declaration of Protestantism

The Ottoman Empire had to sign a treaty enabling
privileges such as immunity from real property tax and customs-exemption to the
French institutions in 1901. This treaty served as a precedent for other
states, and, in this regard, the American Missionaries also took action in
order to benefit from the same rights starting from 1903. As a result of too
much insistence and political manoeuvres, the American institutions including
the boarding school for girls and the home for orphans in Monastir got the
rights for benefitting from the exemptions granted to other states in 1907 on
condition that they should ensure the conditions in the regulation. From this
perspective, the missionaries carried out their activities in order to make
apparent the political dominance of the USA in the region.

The sources of the present search were mainly the
documents available in the Ottoman Archives. Moreover, the missionary reports
providing information and comments related to the issue and other sources
informing about the activities of the American Protestant missionaries in
Monastir Province were considered.

Anahtar Kelimeler

Monastir Province, Protestantism, Missionary, 1873-1913, Balkans, Ottoman Empire

MANASTIR ŞEHRİNDE AMERİKALI PROTESTAN MİSYONERLER VE FAALİYETLERİ (1873-1913)

Öz

Bu çalışmanın temel amacı, 1873 yılından itibaren
Manastır vilayetinde faaliyet göstermeye başlayan Amerikalı Protestan
misyonerlerin 1913 yılına kadar geçen süre içerisindeki faaliyetlerini
irdelemektir. Bu kapsamda misyonerlik çalışmalarının bölgenin sosyal ve siyasi
hayatına etkileri, buna karşılık Osmanlı yetkililerinin aldığı tedbirler de
ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Avrupa Türkiyesi Misyonuna bağlı olarak 1873 yılının Ekim
ayında kurulmuş olan Manastır istasyonu, Amerikan Board teşkilatının en
batıdaki istasyonu idi. Bu istasyonda görevli misyonerler 1878’de kızlar için
bir yatılı okul, 1904’te de bir yetimhane açmışlardır. Ayrıca ikametgâh olarak
kullanılan bazı haneleri de sağlık ve eğitim amacıyla faaliyete geçirmişlerdir.
Misyonerler açtıkları eğitim kurumları yanında Protestanlığın tebliği amacıyla
dinî kitap basım ve dağıtım faaliyetleri de yürütmüşlerdir.

Osmanlı Devleti, 1901 yılında Fransız kurumlarına emlak
vergisinden muafiyet ve gümrük dokunulmazlığı gibi ayrıcalıklar tanıyan bir
anlaşma imzalamak zorunda kalmıştı. Bu anlaşma diğer devletlere de emsal teşkil
etmiş, bu bağlamda ABD’li misyonerler de 1903 yılından itibaren aynı haklardan
yararlanmak için harekete geçmişti. Uzun ısrarlar ve siyasi manevralar
sonucunda 1907 yılında Manastır’daki yatılı kız okulu ile yetimhane gibi Amerikan kurumları mevzuattaki şartları
sağlamak koşuluyla diğer devletlere tanınan muafiyetlerden yararlanma hakkını
elde etmiştir. Bu çerçeveden olmak üzere misyonerler ABD’nin bölgede siyasi
nüfuzunu belirgin hale getirmek için çalışmalarını sürdürmüşlerdir.

Araştırmanın kaynaklarını temel olarak Osmanlı Arşivinde
mevcut belgeler oluşturmuştur. Ayrıca konuyla ilgili bilgi ve yorumlara yer
veren misyoner raporları ve ABD’li Protestan misyonerlerin Manastır
vilayetindeki faaliyetleri ile ilgili bilgi veren diğer kaynaklar dikkate
alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Manastır Şehri, Protestanlık, Misyonerlik, 1873-1913, Balkanlar, Osmanlı Devleti

Kaynakça

• 1) Arşiv Belgeleri
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Belgeleri
• Bâb-ı Âlî Evrak Odası (BEO), 2279/170904, Tarih: 4 Zilhicce 1321 (21 Şubat 1904).
• BEO, 2290/171704, Tarih: 24 Zilhicce 1321 (12 Mart 1904).
• BEO, 3203/240204, Tarih: 29 Şevval 1325 (5 Aralık 1907).
• BEO, 3499/262408, Tarih: 4 Safer 1327 (25 Şubat 1909).
• BEO, 3526/264416, s. 2, Tarih: 9 Rebiülevvel 1327 (31 Mart 1909).
• BEO, 4015/301073, Tarih: 24 Rebiülevvel 1330 (13 Mart 1912).
• Dahiliye Nezâreti Muhaberât-ı Umumiye Dairesi (DH.MUİ.), 54-1/58, Tarih: 25 Muharrem 1328 (6 Şubat 1910).
• Hatt-ı Hümayun (HAT), 1213/47508, Tarih: H-29-12-1246 (10 Haziran 1831).
• Hariciye Tahran (HR.TH.), 293/35.
• Şura-yı Devlet Evrakı (ŞD), 2030/8, Tarih: H. 18-03-1316 (6 Ağustos 1898).
• ŞD, 2777/3-6-1; 2777/3-8-1, Tarih: 5 Rebiülevvel 1327 (27 Mart 1909).
• Teftişat ı Rumeli (Rumeli Müfettişliği) Manastır Evrakı (TFR.I.MN.), 32/3102, 2, Tarih: 14 Zilkade 1321 (1 Şubat 1904).
• TFR.I.MN., 16/1565, Tarih: 12 Cemaziyelahir 1321 (5 Eylül 1903).
• TFR.I.MN., 18/1731, Tarih: 26 Cemaziyelahir 1321 (19 Eylül 1903).
• TFR.I.MN., 197/19694, Tarih: 17 Zilhicce 1321 (5 Mart 1904).
• Yıldız Perakende Evrakı Askeri Maruzat (Y.PRK.ASK.), 215/44, Tarih: 25 Mart 1904 (8 Muharrem 1322).
• Yıldız Perakende Evrakı Maârif Nezareti Maruzatı (Y.PRK.MF.), 4/36, 1-2, Tarih: 28 Zilkade 1317 (30 Mart 1900).
• Yıldız Resmi Maruzat (Y.A.RES.), 125/103, s. 1, Tarih: 12 Safer 1322 (28 Nisan 1904).
• 2) Düstur ve Salnâmeler
• “Maarif-i Umumiyye Nizamnamesi”, Düstur,Tertip 1, Cüz-i Sani (C. 2), Matbaa-i Amire, 1289.
• Manastır Vilayetine Mahsus Salnâme, Birinci Defa, Manastır Vilayet Matbaası, Manastır (R.) 1305/1889-1890.
• Manastır Vilayetine Mahsus Salnâme, İkinci Defa, Manastır Vilayet Matbaası, Manastır (H.) 1308/1890-1891.
• Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1316 Sene-i Hicrisine Mahsustur, Birinci Defa Olarak Tertip Olunmuştur, Matbaa-i Amire, 1316.
• 3) Raporlar ve Araştırma Eserleri
• AÇIKSES, Erdal, “Osmanlı Devleti’ndeki Misyonerlik Faaliyetleri ile İlgili Bir Değerlendirme (İki Merkezden Örnekler)”, Yeni Türkiye Ermeni Sorunu, Özel Sayısı II, S. 38, Yıl 7, Mart-Nisan 2001, s. 935-947.
• ________, “Türk-Amerikan Münasebetlerinin Değerlendirilmesi”, Türkler, C. XIII, (edt.) Hasan Celal Güzel, Yeni Türkiye Yayını, Ankara 2002.
• ________, Amerikalıların Harput’taki Misyonerlik Faaliyetleri, TTK Yayını, Ankara 2003.
• AHBAB, Yakup, “Amerikan ve İngiliz Basınında İlinden İsyanı (1903)”, KAREN Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 2015, C. 1, S. 1, s. 119-151.
• AKALİN, Berrin, “Ottoman-American Relations, Francis Hopkins Smith and Armenian Issue”, Journal of International Education and Leadership, Vol. 5, Issue 1, Spring 2015, s. 1-28.
• AKGÜN, Seçil, “Amerikalı Misyonerlerin Anadolu’ya Bakışları”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırmaları Merkezi Dergisi (OTAM), S. 3, 1992, s. 1-16.
• ________, “Amerikalı Misyonerlerin Raporlarında Türk İmajı”, I. Uluslararası Seyahatnamelerde Türk ve Batı İmajı Sempozyumu, (28.X-1.XI.1985), Eskişehir 1987, s. 336-352.
• ________, “Kendi Kaynaklarından Amerikalı Misyonerlerin Türk Sosyal Yaşamına Etkisi”, X. Türk Tarih Kongresi (22-26 Eylül 1986), C. V, TTK Yayını, Ankara 1994, s. 2121-2145.
• ALAN, Gülbadi, “Amerikan Board Okullarında Yürütülen Misyonerlik Faaliyetleri”, İslâmî Araştırmalar (Journal of Islamic Research), C. 20, S. 4, 2007, s. 464-475.
• ________, “Avrupa Türkiyesi Misyonunda Amerikan Protestan Misyonerlerinin Teşkilâtlanması ve Eğitim Faaliyetleri”, Yeni Türkiye, Rumeli-Balkanlar Özel Sayısı-III, Sayı: 68, Mart-Haziran 2015, s. 3108-3130.
• ________, “Osmanlı Ülkesinde Amerikan Board Kadınları”, Geçmişten Günümüze Şehir ve Kadın I, (edt.) Osman Köse, Canik Belediyesi Kültür Yay., Samsun 2016, s. 711-751.
• ________, Amerikan Board’ın Merzifon’daki Faaliyetleri ve Anadolu Koleji, TTK Yayını, Ankara 2008.
• ________, Osmanlı İmparatorluğu’nda Amerikan Protestan Okulları, TTK Yayını, Ankara 2015.
• ALAN, Gülbadi - DİNÇER, Mehtap, “Amerikan Board Misyonerlerinin Samokov’daki Teşkilatlanma ve Çalışmaları”, Osmanlı Dönemi Balkan Şehirleri 2, (edt.) Z. Gölen - A. Temizer, Gece Kitaplığı Yay., Ankara 2017, s. 757-794.
• ANDERSON, Rufus, History of the Missions of the American Board of Commissioners Foreign Missions to the Oriental Churches, C. I, Congregational Publishing Society, Boston 1872.
• ________, History of the Missions of the American Board of Commissioners Foreign Missions to the Oriental Churches, C. II, Congregational Publishing Society, Boston 1872.
• ARMAOĞLU, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914-1990), C. I, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 10. baskı, Ankara 1994.
• ________, Belgelerle Türk-Amerikan Münasebetleri, TTK Yayını, Ankara 1991.
• AYDIN, Mithat, Bulgarlar ve Ermeniler Arasında Amerikan Misyonerleri, Yeditepe Yay., İstanbul 2008.
• BABACAN, Hasan, Ermeni Sorunu Üzerine Makaleler, Afyon Kocatepe Üniversitesi Yayını, Afyonkarahisar 2007.
• BARTON, James L., “The Effect of the War on Protestant Missions”, The Harvard Theological Review, Vol. 12, No. 1, Jan., 1919, s. 1-35.
• BAYUR, Yusuf Hikmet, Türk İnkılâbı Tarihi, C. I, Kısım I, Dördüncü Baskı, TTK Basımevi, Ankara 1991.
• CLARKE, James Franklin, Bulgaria and Salonica in Macedonia, American Board of Commissioners for Foreign Missions, 1895.
• ________, Sketch of the European Turkey Mission of the American Board, American Board of Commissioners for Foreign Missions, Boston 1901.
• DALYAN, Murat Gökhan, “Amerikan Misyonerliğinde Kadın ve Kadının Rolü (Ortadoğu Örneği)”, Turkish Studies, Vol. 6/2, Spring 2011, s. 341-358.
• EDDY, Davis Brewer, What Next in Turkey; Glimpses of the American Board’s Work in the Near East, The American Board, Boston 1913.
• ERHAN, Çağrı, Türk-Amerikan İlişkilerinin Tarihsel Kökenleri, 2. Baskı, İmge Kitabevi, Ankara 2015.
• FENDOĞLU, Hasan Tahsin, Modernleşme Bağlamında Osmanlı-Amerika İlişkileri, Beyan Yayınları, İstanbul 2002.
• GÜNGÖR, Erol, Türkiye’de Misyoner Faaliyetleri, Ötüken Yayını, İstanbul 1999.
• HACISALİHOĞLU, Mehmet, “Bitola”, Encyclopaedia of Islam, 3rd ed., Leiden-Boston-Brill, 2014, s. 54-57.
• HASKELL, Mary M., “Nursing in Mission Stations” The American Journal of Nursing, Vol. 8, No. 11, Aug., 1908, s. 907-910.
• İZCİ, Eyüp - DALYAN, Murat Gökhan, “19. Yüzyıl Misyonerlik Anlayışına Göre Kadın Eğitimi (ABCFM’in Türkiye’deki Uygulamaları), 2. Uluslararası Bir Bilim Kategorisi Olarak “Kadın” Edebiyat, Dil ve Kültür Çalışmalarında Kadın Sempozyumu Bildiri Kitabı, C. I, (yay. haz. Ö. Akkaynak - İ. Abbasova), Adnan Menderes Üniversitesi Yay., Aydın 2010, s. 239-244.
• KARLANGIÇ, Osman, “Adana’da Misyonerlik Faaliyetleri ve Bu Çalışmalara Müslüman Ulemanın Tepkisine Bir Örnek (1876-1909)”, Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, C. 4, S. 7, Temmuz 2018, s. 176-194.
• KOCABAŞOĞLU, Uygur, “XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun Avrupa Topraklarında Amerikan Misyoner Faaliyetleri”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara 31 Ekim-3 Kasım 1989, TTK Yay., Ankara 1994, s. 539-551.
• ________, Anadolu’daki Amerika, Kendi Belgeleriyle 19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Amerikan Misyoner Okulları, 3. Baskı, İmge Kitabevi Yayını, Ankara 2000.
• KOYLU, Zafer, “XX. Yüzyılda Balkanlar’da Osmanlı Reform Planları ve Avrupa Müdahalesi: Makedonya Örneği”, Dokuzuncu Askeri Tarih Semineri Bildirileri, C. II, Genelkurmay Basımevi, Ankara 2006, s. 529-560.
• KURAT, Akdes Nimet, Türk-Amerikan Münasebetlerine Kısa Bir Bakış (1800-1959), Doğan Limited Şirketi Matbaası, Ankara 1959.
• KURNAZ ŞAHİN, Feyza, “İngiliz Büyükelçiliği Yıllık Raporlarında Balkan Savaşları ve Türkiye (1912-1913)”, Uluslararası Sosyal ve Eğitim Bilimleri Dergisi, C. 5, S.10, Aralık 2018, s. 286-307.
• Makedonya’daki Osmanlı Evrakı, (Proje Yöneticisi: İsmet Binark, Yayına Hazırlayanlar: Orhan Sakin, Uğurhan Demirbaş), Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Ankara 1996.
• MOJZES, Paul, “Congretional/Methodist Church in Macedonia”, Occasional Papers on Religion in Eastern Europe, Vol. 38, Iss. 1, 2018, s. 31-62.
• MUTLU, Şamil, Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları, Gökkubbe Yayınları, İstanbul 2005.
• NESTEROVA, Tatyana, American Missionaries Among the Bulgarians: 1858 - 1912, Boulder, New York 1987.
• OCAK, Ahmet Yaşar, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15.-17. Yüzyıllar), Tarih Vakfı Yurt Yayını, 2. baskı, İstanbul 1999.
• ORTAYLI, İlber, “Osmanlı İmparatorluğunda Amerikan Okulları Üzerine Bazı Gözlemler”, Amme İdaresi Dergisi, C. 14, S. 3, 1981, s. 87-96.
• ÖKSÜZ, Melek, “Osmanlı Topraklarında Hukuki Statü Arayışı ve Varlık Mücadelesinde Amerikan Kurumları”, History Studies, C. 2/1, 2010, s. 147-187.
• POLAT, İlknur, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Açılan Amerikan Okulları Üzerine Bir İnceleme”, Belleten, C. LII, Sayı: 203, Ağustos 1988, s. 627-652.
• POOLE, Stanley Lane, Lord Stratford Canning’in Türkiye Anıları, (çev.) Can Yücel, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999.
• SAATÇI, Meltem Begüm, “Makedonya Sorunu”, Balkanlar El Kitabı, C. I, (edt.) Osman Karatay-Bilgehan A. Gökdağ, Karam-Vadi Yayınları, Ankara 2006, s. 553-567.
• ________, Makedonya Sorunu (1903-1913), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antalya 2004.
• SEFER, Semih, Osmanlı Devleti'nde Faaliyet Gösteren Banker Lorando ve Tubini Aileleri, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2017.
• Seventy-Ninth Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Press of Samuel Usher, Boston 1889.
• SEZER, Ayten, “Osmanlı Döneminde Misyonerlik Faaliyetleri”, Osmanlı, C. II, (edt.) Güler Eren, Yeni Türkiye Yayını, Ankara 1999, s. 181-191.
• STRONG, William E., The Story of The American Board, An Account of The First Hundred Years of The American Board of Commissioners for Foreign Missions, The Pilgrim Press, Boston 1910.
• ŞAHİN, Gürsoy, “Türk-Ermeni İlişkilerinin Bozulmasında Amerikalı Misyonerlerin Rolleri Üzerine bir İnceleme”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Ermeni Özel Sayısı, C. VII, S. 1, (Haziran 2005), s. 184-207.
• ________, “XIX. Yüzyılın Sonları ve XX. Yüzyılın Başlarında Makedonya’da ABD’nin Bir Müdahale Aracı: Protestan Misyonerler”, History Studies, C. 11, S. 1, Şubat 2019, s. 319-345.
• ________, “XX. Yüzyılın Başlarında Manastır vilayetinde Suç ve Asayişe Dair Bazı Tespitler”, Osmanlı Dönemi Balkanlar’da Kültürel ve Sosyal Hayat, (edt.) Z.Gölen-A.Temizer, Gece Kitaplığı Yayını, Ankara 2018, s. 341-396.
• ŞİŞMAN, Adnan, “Misyonerlik Faaliyetleri ve Uşak’ta Montanizm’e Dair Çalışmalar”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. III, S. 2, Aralık 2001, s. 1-6.
• ________, “XX. Yüzyıl Başlarında Rumeli ve Adalardaki Yabancı Müesseseler”, Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. I, S. 1, Haziran 2008-2009, s. 1-10.
• TAŞCAN, Arzu, “XIX. Yüzyılda Amerika, İngiltere ve Rusya’nın Avrupa Türkiyesi’nde “Dinî Görünümlü” Siyasî Nüfûz Mücadelesi”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, C. 2, S. 5, Mayıs 2015, s. 32-59.
• TEKELİ, İlhan, “Makedonya İç Devrimci Örgütü ve 1903 İlinden Ayaklanması”, Cumhuriyetin Harcı 1 Köktenci Modernitenin Doğuşu, (İlhan Tekeli-Selim İlkin), 3. Baskı, Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul 2010, s. 67-77.
• TEMİZER, Abidin, “Van’da Amerikan Board Misyonerlerinin Faaliyetleri ve Van Amerikan Hastanesi”, Avrasya İncelemeleri Dergisi (AVİD), C. II, S. 2, 2013, s. 169-204.
• The American Board Missions in The Near East, From the Annual Report of 1922.
• The Missionary Herald at Home and Abroad, Vol, LXXIX (79), Jan. 1883, No. 1, s. 10.
• TOKAY, Gül, Makedonya Sorunu Jön Türk İhtilalinin Kökenleri (1903-1908), Afa yayınları, İstanbul 1995.
• TOZLU, Necmettin, “Misyonerlik Faaliyetleri ve Eğitim”, Yeni Türkiye Ermeni Sorunu, Özel Sayısı II, S. 38, Yıl 7, Mart-Nisan 2001, s. 920-934.
• TSANOFF, Vladimir A., Reports and Letters of American Missionaries, Referring to The Distribution of Nationalities in The Former Provinces of European Turkey, 1858-1918, Sofia 1919.
• TURAN, Ömer, “American Protestant Missionaries and Monastir, 1912-17: Secondary Actors in the Construction of Balkan Nationalisms”, Middle Eastern Studies, Vol. 36, No. 4 (Oct. 2000), s. 119-136.
• ________, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türkiye’de Protestan Misyonerlik Faaliyetleri”, Osmanlı, C. II, (edt.) Güler Eren, Yeni Türkiye Yayını, Ankara 1999, s. 204-214.
• ________, Avrasya’da Misyonerlik, ASAM Yay., Ankara 2002, s. 101.
• ULUTAŞ, Songül, 19. Yüzyılda Tarsus’ta Ekonomik ve Sosyal Yaşam (1856-1914), Tarsus Sanayi Odası Yayınları-2, Mersin-Tarsus 2015.
• ÜNLÜ (SARI), Mucize, Manastır Vilayetinin İdari ve Sosyal Yapısı (1873-1912), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi SBE, Samsun 1996.
• YEROLİMPOS, Aleksandra, “Tanzimat Döneminde Kuzey Yunanistan’da Şehircilik ve Modernleşme (1839’dan 19. Yüzyıl Sonuna”, Modernleşme Sürecinde Osmanlı Kentleri, (Editörler: Paul Dumont- François Georgeon), (çev.) Ali Berktay, 2. Baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999, s. 31-59.
• YORULMAZ, Şerife, “Osmanlı Fransız İlişkileri Çerçevesinde Osmanlı Topraklarında Açılan Fransız Kültür Kurumları ve Bunların Meşruiyet Kazanması”, OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), Sayı 11, 2000, s. 697-768.
• 3) İnternet Kaynakları
• “American School for Girls building in Monastir,” Digital Exhibits of the Archives and Special Collections, https://snap.mtholyoke.edu/?r=173663&k=c7a9571f18, (Erişim Tarihi: 09.01.2019).
• Amerikan Bord Heyeti (American Board), Istanbul, “Memorial records for John W. Baird,” American Research Institute in Turkey, Istanbul Center Library, online in Digital Library for International Research Archive, Item #16674, http://www.dlir.org/archive/items/show/16674 (Erişim Tarihi: 14.12.2018).
• Amerikan Bord Heyeti (American Board), Istanbul, “Memorial records for Ellen R. Baird,” American Research Institute in Turkey, Istanbul Center Library, online in Digital Library for International Research Archive, Item #16673, http://www.dlir.org/archive/items/show/16673 (Erişim Tarihi: 22.05.2019).
• Amerikan Bord Heyeti (American Board), Istanbul, “Memorial records for Sophia Crawford,” American Research Institute in Turkey, Istanbul Center Library, online in Digital Library for International Research Archive, Item #16812, http://www.dlir.org/archive/items/show/16812 (Erişim Tarihi: 14.12.2018). Amerikan Bord Heyeti (American Board), Istanbul, “Memorial records for Edward W. Jenney,” American Research Institute in Turkey, Istanbul Center Library, online in Digital Library for International Research Archive, Item #17012, http://www.dlir.org/archive/items/show/17012, (Erişim Tarihi: 14.12.2018).
• Amerikan Bord Heyeti (American Board), Istanbul, “Memorial records for Lewis, Jr. Bond,” American Research Institute in Turkey, Istanbul Center Library, online in Digital Library for International Research Archive, Item #16736, http://www.dlir.org/archive/items/show/16736, (Erişim Tarihi: 14.12.2018).
• Amerikan Bord Heyeti (American Board), Istanbul, “Memorial records for Mary L. Matthews,” American Research Institute in Turkey, Istanbul Center Library, online in Digital Library for International Research Archive, Item #17254, http://www.dlir.org/archive/items/show/17254, (Erişim Tarihi: 20.01.2019).
• Amerikan Bord Heyeti (American Board), Istanbul, “Memorial records for George D. Marsh,” American Research Institute in Turkey, Istanbul Center Library, online in Digital Library for International Research Archive, Item #17245, http://www.dlir.org/archive/items/show/17245, (Erişim Tarihi: 22.05.2019).
• Amerikan Bord Heyeti (American Board), Istanbul, “Memorial records for Ursula G.C. Marsh,” American Research Institute in Turkey, Istanbul Center Library, online in Digital Library for International Research Archive, Item #17248, http://www.dlir.org/archive/items/show/17248, (Erişim Tarihi: 22.05.2019).
• Amerikan Bord Heyeti (American Board), Istanbul, “Memorial records for Fannie G.R. Bond,” American Research Institute in Turkey, Istanbul Center Library, online in Digital Library for International Research Archive, Item #16735, http://www.dlir.org/archive/items/show/16735, (Erişim Tarihi: 24.05.2019).
• Amerikan Bord Heyeti (American Board), Istanbul, “Personnel records for Harriet Cole,” American Research Institute in Turkey, Istanbul Center Library, online in Digital Library for International Research Archive, Item #11987, http://www.dlir.org/archive/items/show/11987, (Erişim Tarihi: 20.01.2019).
• http://asteria.fivecolleges.edu/findaids/mountholyoke/mshm720_bioghist.html, (Erişim Tarihi: 20.01.2019).
• https://ascdc.mtholyoke.edu/exhibits/show/marymatthews/americanschoolforgirls, (Erişim Tarihi: 20.01.2019).
• https://ascdc.mtholyoke.edu/exhibits/show/marymatthews/marymatthewstimeline, (Erişim Tarihi: 22.05.2019).
• “Miss Cole and three students reading outside a vine-covered building,” Digital Exhibits of the Archives and Special Collections, https://compass.fivecolleges.edu/object/ mtholyoke:37934., (Erişim Tarihi: 09.01.2019).
• “Miss Rada Pavlova with four students outside a building,” Digital Exhibits of the Archives and Special Collections, https://compass.fivecolleges.edu/object/mtholyoke:37925, (Erişim Tarihi: 09.01.2019).