MAKEDONYA, BİTOLA’DAKİ (MANASTIR) HAYDAR KADI CAMİSİNİN 2014-2017 YILLARI KONSERVASYONU VE RESTORASYONU

Yıl 2018, Cilt: 7 Sayı: 1, 31 - 85, 31.07.2018

Gülşen Dişli Ayşe Nermin Taşkesen

https://doi.org/10.30903/Balkan.444769

Öz

Bu araştırmanın amacı,
Vakıflar Genel Müdürlüğü bütçe imkânlarıyla Makedonya Cumhuriyeti İslam Dini
Birliği Başkanlığı, Üsküp Milli Konservasyon Merkezi ve Bitola Milli Enstitüsü
ve Müzesi Müdürlüğüyle iş birliği içinde, Makedonya, Bitola’da (Manastır)
bulunan Haydar Kadı Camii’nde, onarım öncesi mevcut bozulmuşluk durum analizi
yaparak, 2014-2017 yılları arasında gerçekleştirilen restorasyon çalışmalarını
aktarmaktır. Tek kubbeli, kare planlı cami tipolojisindeki yapının kuzey
cephesinde üç kubbeli açık son cemaat mekânı bulunmaktadır. Harim içinde farklı
dönemlere tarihlenen kalemişi/duvar resimleri mevcuttur. Yapı, inşa edildiği
16. yüzyıldan günümüze kadar birçok kez onarım görmüş, değişikliğe uğramıştır.
Özellikle 1912 Balkan Savaşlarıyla birlikte Osmanlıların bölgeden çekilmesi ve
Müslümanların azınlık durumuna düşmesiyle yapı kaderine terk edilmiştir. Birçok
kez farklı fonksiyonlarda kullanılan camide, Bitola (Manastır) çevresinden
toplanan Osmanlı dönemi kırık mezar taşları ve minber parçaları harimde
depolanmış, vandalizmin de etkisiyle, yapı çevresiyle birlikte metruk hale
gelmiştir. Yapının restorasyonu süresince gerçekleştirilen arazi çalışmaları,
araştırmada kullanılan başlıca metot olup, ayrıca literatür, arşiv taraması ve
tarihi araştırma metotlarına da başvurulmuştur. Onarımlar;
sağlamlaştırma/güçlendirme, temizleme, bütünleme, yeniden yapım, kalemişi/duvar
resimleri konservasyonu başlıkları altında sunulmuş, çevre düzenlemesiyle mezar
taşı konservasyonu da aktarılmıştır. Koruma ve projelendirme çalışmalarının ana
yaklaşımı; yapının özgün ve yapıya mal olmuş dönem ekleri ile birlikte yapım
tekniği, malzeme ve mimari öğelerini koruyarak, niteliksiz eklerin kaldırılması
ve yapısal güçlendirme olmuştur. Bu çalışmayla yapıdaki onarım öncesi bozulmalar ve
onarım esnasında karşılaşılan mimari detay, kalemişi/duvar resimlerine dair
tanımlamalar ve bulgular bilim dünyasıyla paylaşılmaktadır. Yapının geçmiş
dönem onarımları ve içinde bulunduğu bölgenin tarihi, etnik, kültürel kimliği
de araştırılarak mimari ve bezemeler üzerindeki etkisi değerlendirilmiştir. Bu
araştırma, aynı zamanda Makedon ve Türk koruma uzmanlarının bilgi ve tecrübe paylaşımı
açısından da önemlidir.

Anahtar Kelimeler

Haydar Kadı Cami, Manastır, mimari koruma, mevcut durum analizi

2014-2017 CONSERVATIONS AND RESTORATIONS OF HAYDAR QADI MOSQUE IN BITOLA, MACEDONIA

Öz

The aim of this research is to conduct condition assessment of deteriorations
of Haydar Qadi Mosque in Bitola, Macedonia prior to beginning of restoration
works and explain 2014-2017 restorations conducted with the budget of
Directorate General of Foundations in cooperation with the Republic of
Macedonia’s Islamic Religious Community, Skopje National Conservation Center
and Bitola National Institute and Museum Directorate. There is a three-bay
portico on northern side of the mosque, built on a square base. There are wall
paintings/ decorations dated various periods inside the mosque. The mosque has
been repaired and made alterations many times since it was constructed in the
16^th century. Especially with the outburst of Balkan Wars in 1912
and resultant withdrawal of Ottomans from the region, Muslims fell into
minority and the building was abandoned to its faith. The mosque was used for various
purposes for many times. Together with broken pieces of minbar, gravestones
collected all around Bitola was were piled up inside the building that was
later abandoned and vandalized. Along with fieldworks conducted during the
restoration process of the mosque, which constituted the primary method of the
study, related literature, archival, and historical research have also been conducted
during the study. The repairs were presented under following headings;
consolidation/strengthening, cleaning, completion, reconstruction, conservation
of decorations/ wall paintings. Landscaping, and conservation of gravestones
has also been explained. The basic approach in conservation applications and
project works has been to preserve the original and different period additions
reflecting original construction techniques, materials and architectural
elements, clean unoriginal additions and structural strengthening.
Pre-restoration deteriorations of building, findings and depictions related to
architectural details, decorations, wall paintings discovered during the
repairs have been shared with scientific world. Previous restoration interventions
and the effect of historical, ethnical, and cultural identity of the region on
architecture and decorations have also been evaluated. This research is also important in terms of exchange of knowledge and
experience between Turkish and Macedonian preservation experts.

Anahtar Kelimeler

Haydar Qadi Mosque, Bitola, architectural conservation, condition assessment

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri
• BOA EV.MKT seri ve 02530-00077 numarayla kayıtlı 1317 H./1900 M. ve 1315 H./1898 M. tarihli ariza.
• Kitap, Makale ve Tezler
• AHUNBAY, Zeynep, Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon, Yapı Endüstri Merkezi Yayınları, İstanbul 2004.
• ARIK, Rüçhan, Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları: 168, Ankara 1976.
• ____, “Osmanlı Sanatında Duvar Resimleri”, Osmanlı Ansiklopedisi, Cilt XI, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 423-436.
• ASLANAPA, Oktay, Osmanlı Devri Mimarisi, İnkılap Kitabevi, İstanbul 1986.
• AYVERDİ, Ekrem Hakkı ve YÜKSEL, İ. Aydın, Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri, Yugoslavya, Cilt III, 2. Baskı, İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul 2000.
• ____, Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri, Yugoslavya, Cilt II, 2. Baskı, İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul 2000.
• BECHEV, Dimitar, Historical Dictionary of The Republic of Macedonia (Historical Dictionaries of Europe), Scarecrow Press, Lanham, Md. 2009, s. 105-107.
• BÜLBÜL, Sevil, Manastır Şehrindeki Osmanlı Mimarisi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Danışman: Doç. Dr. Mehmet Z. İbrahimgil, Ankara 2011.
• ÇAKMAK, Şakir, Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Taçkapılar (1300-1500), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2001.
• DİŞLİ, Gülşen, “Cultural Heritage and Gender: On the Traces of Women’s Prayer Space in Bitola Mosques”, Online Journal of Art and Design, 5(2), 2017, s. 20-37.
• DİŞLİ, Gülşen ve İNCİ-FIRAT, Nurcan, “Makedonya’nın Manastır, Ohri ve Üsküp Şehirlerindeki Osmanlı Dönemi Dini Yapılarında Taş Alemler”, Megaron, 11(3), 2016, s. 318-332.
• İNCİ-FIRAT, Nurcan, DİŞLİ, Gülşen ve TAŞKESEN, A. Nermin, “Tarihi Mezar Taşları Envanteri ve Konservasyonu: Makedonya, Manastır Haydar Kadı Camii’ndeki Mezar Taşları”, 3. Ulusal Yapı Kongresi ve Sergisi Bildiri Kitabı, (ed.) Tuğba Arslan Konak ve Ayşe Tavukçuoğlu, 25-26 Kasım 2016, TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi Yayınları, Ankara 2016, s. 45-56.
• HACISALİHOĞLU, Mehmet, “Makedonya”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt XXVII, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2003, s. 437-444.
• KAHRAMAN, Seyit Ali, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, (Günümüz Türkçesiyle) Akkirman- Belgrad- Gelibolu- Manastır- Özü- Saraybosna- Slovenya- Tokat- Üsküp, Cilt V/II, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2010.
• KOTZAGEORGIS, Phokion, “Ottoman Macedonia (Late 14th – Late 17th Century)”, (ed.) Ioannis Koliopoulos, The History of Macedonia, Musesum of the Macedonian Struggle, Thessaloniki 2007, p. 129-146.
• PAVLOV, Zoran, Makedonya’da Tek Kubbeli Camiler, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Danışman: Yrd. Doç. Dr. Mehmet Z. İbrahimgil, Ankara 2001.
• PETKOVA, Radmila, Gazi Haydar Kadi Mosque, Macedonian Cultural Heritage, Skopje 2008.
• RENDA, Günsel, Batılılaşma Döneminde Türk Resim Sanatı 1700-1850, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara 1977.
• SAFRAN, Mustafa, “Batılılaşma Sürecinde Balkanlar ve Atatürk”, Atatürk ve Manastır Sempozyumu Bildiri Kitabı, 12-13 Ekim 1998, Gazi Üniversitesi Yayınları, Ankara 1999, s. 55-68.
• Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umumiyye/Maarif Salnamesi, C.4, Matbaai Amire, İstanbul 1319 H. /1901 M.
• SAMİ, Şemseddin, Kamusu’l-A’lam, Cilt VI, Mihran Matbaası, İstanbul 1898.
• Tevfik, Mehmed, Manastır Vilayetinin Tarihçesi, Beynelmilel Ticaret Matbaası, Manastır 1327 H. /1910-11 M.
• TOMOVSKİ, Krum, “Konzervacija i restauracija Gazi Hajdar-kadijine camije u Bitolju”, Zbornik za zastita na spomenicite na kulturata, 13, 1962, s. 51-56.
• TURAN, Ömer, “Manastır’da Amerikan Misyonerler (1912-1917)”, Atatürk ve Manastır Sempozyumu Bildiri Kitabı, 12-13 Ekim 1998, Gazi Üniversitesi Yayınları, Ankara 1999, s. 417-438.
• TYLER, Norman, LIGIBEL, Ted J. and TYLER, Ilene, R., Historic Preservation, An Introduction to Its History, Principles and Practice, W. W. Norton & Company, New York, London 2009.
• UÇAR, Metin, Arnavutluk’taki Osmanlı Dönemi Mimarisinde Süsleme, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Danışman: Prof. Dr. Abdülhamit Tüfekçioğlu, Van 2013.
• ____, “Arnavutluk’taki Osmanlı Dönemi Mimarisinde İstanbul Tasvirli Duvar Resimleri”, Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature & History of Turkish or Turkic, Volume 8/7, 2013b, s. 671-686.
• VIRMIÇA, Raif, Kosova’da Osmanlı Mimari Eserleri I, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1999.
• WEYER, Angela, PICAZO, Pilar Roig, POP, Daniel, CASSAR, Joann, ÖZKÖSE, Aysun, VALLET, Jean-Marc and SRŠA, Ivan, (eds.) EwaGlos European Illustrated Glossary of Conservation Terms for Wall Paintings and Architectural Surfaces, Series of Publications by the Hornemann Institute, Volume 17, Michael Imhof Verlag, Petersberg 2015.
• YEDİYILDIZ, Bahaeddin, “Osmanlılar Döneminde Manastır”, Atatürk ve Manastır Sempozyumu Bildiri Kitabı, 12-13 Ekim 1998, Gazi Üniversitesi Yayınları, Ankara 1999, s. 21-35.
• Elektronik Kaynaklar
• EYİCE, Semavi, “Haydar Kadı Camii”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt XVII, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1998, s. 28-29. http://www.islamansiklopedisi.info/dia/maddesnc.php?MaddeAdi=haydar%20kad%C4%B1%20camii, (Erişim: 16.05.2017).
• ICOMOS Türkiye Mimari Mirası Koruma Bildirgesi 2013, http://www.icomos.org.tr/Dosyalar/ICOMOSTR_0623153001387886624.pdf, (Erişim: 18.11.2017).
• KOINOVA, Maria, “Minorities in Southeast Europe: Muslims of Macedonia”, Center for Documentation and Information on Minorities in Europe - Southeast Europe (CEDIME-SE), 2007, p. 1-46. http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.693. 4471&rep=rep1&type=pdf, (Erişim: 12.02.2017).
• MIHAJLOVSKI, Robert, “The Sixteenth Century Mosques of Bitola / Toli Manastır”, УДК. 726.71(497.774), s. 351-366, http://www.makedonika.org/whatsnew/024%20-% 2003 20Spisanie%202010%20Robert%20 Mihajlovski%2001%20ok(2).pdf. (Erişim: 10.10 2015).
• PRIFTI, Kristaq, “Manastır”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt XXVII, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2003, s. 562-563, http://www.islamansiklopedisi.info/dia/pdf/c27/c270383.pdf, (Erişim: 01.08.2017).