II. MEŞRUTİYET’TE RUMELİ’DE BİR MÜLKİYE MÜFETTİŞİ: HAYDAR (VANER) BEY (1909-1913)

Yıl 2022, Cilt: 11 Sayı: 2, 511 - 546, 31.12.2022

Mustafa Sarı

https://doi.org/10.30903/Balkan.1226467

Öz

Osmanlı Devleti’nde teftiş, modernleşmenin bir ürünü olarak Tanzimat döneminde ortaya çıkmıştır. Mülkiye müfettişliği ise 1896 yılında Rumeli Islahatları kapsamında sadece Rumeli’de uygulanmış, ancak 1902 yılında bu uygulamadan vazgeçilmiştir. II. Meşrutiyet ile birlikte mülkiye müfettişliği yeniden ihya edilmiş ve kapsamı genişletilerek Rumeli ile birlikte Anadolu’ya da müfettişler gönderilmiştir. Bu dönemde ikisi gayrimüslim olmak üzere atanan dört mülkiye müfettişinden biri olan Haydar Bey, 1909-1913 yılları arasında yaklaşık dört yıl Anadolu ve Rumeli’de görev yapmıştır. Kendisi de bir Rumelili olan ve bu sebeple bölge dillerinin neredeyse tamamını bilen Haydar Bey’e Rumeli’de bu özelliği nedeniyle çok kritik vazifeler verilmiştir. Haydar Bey, Balkan Savaşları’nın hemen öncesinde kendisine verilen bu önemli vazifelerin üstesinden başarıyla gelmiştir. Bu makalede, başta Osmanlı arşiv belgeleri olmak üzere dönemin basını ve araştırma-inceleme eserlerle Haydar Bey’in Rumeli’de aldığı görevlerin ele alınması hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Haydar Bey, Mülkiye Müfettişliği, Rumeli, Haydar Beg, Civil Inspectorship, Rumelia

A CIVIL INSPECTOR IN RUMELIA IN THE SECOND CONSTITUTIONAL MONARCHY: HAYDAR (VANER) BEG (1909-1913)

Öz

Inspection in the Ottoman Empire emerged as a product of modernization during the Tanzimat era. Civil inspectorship, on the other hand, was implemented only in Rumelia within the scope of Rumelia Reforms in 1896 but was abandoned in 1902. With the Second Constitutional era, civil inspectorship was recreated and its scope was expanded and inspectors were sent to Anatolia together with Rumelia. As one of the four civil inspectors appointed during this period, two of whom were non-Muslims, Haydar Beg worked in Anatolia and Rumelia for about four years between 1909-1913. As he was originally a Rumelian and therefore knew almost all the languages of the region, he was given very critical duties in Rumelia. Just before the Balkan Wars, Haydar Beg successfully overcame all important duties given to him. In this article, it is aimed to analyse the role of Haydar Beg in Rumelia through the Ottoman archival documents, contemporary newspapers, and journals and related literature.

Anahtar Kelimeler

Haydar Beg, Civil Inspectorship, Rumelia

Kaynakça

• 1. Arşivler
• 1.1 Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) A.}MKT.MHM (Sadâret Mektubî Mühimme Kalemi Evrakı) BEO (Bab-ı Âli Evrak Odası (BEO)) DH.İD (Dahiliye Nezareti İdare Evrakı) DH.MKT (Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi) DH.MTV (Dahiliye Nezareti Mütenevvia Evrakı)) DH.MUİ (Dahiliye Nezareti Muhaberat-ı Umumiye İdaresi Evrakı) DH.SAİD (Dahiliye Nezareti Sicill-i Ahval İdaresi/defterler) DH.SYS (Dahiliye Nezareti Siyasi Kısım Evrakı) HR.SFR.3 (Hariciye Nezareti Londra Sefareti) HR.SYS (Hariciye Nezareti Siyasi Kısım Evrakı) İ.DH (İrade Dahiliye) MF.MKT (Maarif Nezareti Mektubî Kalemi) MV (Meclis-i Vükela Mazbataları) 1.2. Emekli Sandığı Arşivi (ESA) 1.3. İçişleri Bakanlığı Arşivi (İBA) 1.4. Türkiye Büyük Millet Meclisi Arşivi (TBMM Arşivi)
• 2. Gazeteler
• Tanin / Senin Sabah
• 3. Basılmamış Kaynaklar / Salnameler
• 1315 Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, 53. Sene, Alim Matbaası-Ahmet İhsan ve Şürekası, Dersaadet 1315. 1326 (maliye-1910) Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, 65. Sene, Selanik Matbaası, Dersaadet 1326. 1327 (maliye-1911) Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, 66. Sene, Selanik Matbaası, Dersaadet 1327. 1328 (maliye-1912) Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, 67. Sene, Selanik Matbaası, Dersaadet 1328. Rumeli Seyahat-i Seniyyesi Hakkında Tanzim Kılınan Program Suretidir, Matbaa-i Amire, İstanbul 1329.
• 4. Kitap ve Makaleler
• ATAR, Fahrettin, “Rehin”, İslam’da İnanç İbadet ve Günlük Yaşayış Ansiklopedisi, C. III, (ed.) İbrahim Kâfi Dönmez, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul 1997, ss. 577-580.
• AYDIN, Mahir, “Ahmed Ârif Hikmet Beyefendi’nin Rumeli Tanzimat Müfettişliği ve Teftiş Defteri”, Belleten, S. 215, Nisan 1992, ss. 69-166.
• BALCI, Ramazan, “Kosova Islahatı (1896-1905): Rumeli Vilayeti Sahanesine Mahsus Mevadd-ı Islahiyye Layihası’nın Kosova’da Uygulanması”, Türkiyat Mecmuası, C. 22, Güz 2012, ss. 1-37.
• BARDAKOĞLU, Ali, “Selem”, İslam’da İnanç İbadet ve Günlük Yaşayış Ansiklopedisi, C. IV, (ed.) İbrahim Kâfi Dönmez, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul 1997, ss. 104-105.
• BELLO, Hasan, Osmanlı ve Arnavut Kaynaklarına Göre Arnavutluk’ta 1911 Malisörler İsyanı, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Yrd. Doç. Dr. Ömer İşbilir, İstanbul 2009.
• BİRBUDAK, Togay Seçkin, “Osmanlı Devlet Adamlarından Hacı Âdil Bey’in II. Meşrutiyet Dönemindeki Faaliyetleri”, Journal of History Culture and Art Research, Vol. 6, No. 6, 2017, ss. 444-460.
• ÇAKMAK, Fevzi, Batı Rumeli’yi Nasıl Kaybettik? Garbi Rumeli’nin Suret-i Ziyaı ve Balkan Harbi’nde Garb Cephesi, Yay. Haz. Ahmet Tetik, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2011.
• ÇELEBİ, Mevlüt, Sultan Reşad’ın Rumeli Seyahati, Akademi Kitapevi, İzmir 1999.
• ÇELİK, Bilgin, İttihatçılar ve Arnavutlar: II. Meşrutiyet Döneminde Arnavut Ulusçuluğu ve Arnavutluk Sorunu, Buke Yayınları, İstanbul 2004.
• KANDEMİR, Feridun, “Sultan Reşad’ın Rumeli Seyahati I - Haydar Vaner’den Naklen”, Yeni Tarih Dünyası, C. 2, S. 19, İstanbul 1954, ss. 747-750.
• _______, “Sultan Reşad’ın Rumeli Seyahati II - Haydar Vaner’den Naklen”, Yeni Tarih Dünyası, C. 3, S. 21, İstanbul 1954, ss. 858-860.
• KARACA, Ali, Anadolu Islahatı ve Ahmet Şakir Paşa 1838-1899, Eren Yayıncılık, İstanbul 1993.
• KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi: İkinci Meşrutiyet ve Birinci Dünya Savaşı (1908-1918), C. V, TTK Yayınları, Ankara, Tarih yok.
• KARPAT, Kemal H., Osmanlı Nüfusu-Demografik ve Sosyal Özellikleri (1830-1914), (çev.) Bahar Tırnakçı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2003.
• KERİMOĞLU, Hasan Taner, “İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Makedonya Politikası ve Çeteler Kanunu 1908-1912”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/2, Kış 2014, ss. 149-188.
• KUZUCU, Kemalettin, “Balkanlar’da Son Osmanlı Padişahı: Sultan V. Mehmed Reşad’ın 1911 Yılındaki Rumeli Seyahati”, Uluslararası Türk Kültür Coğrafyasında Sosyal Bilimler Dergisi, C. 2, S. 2, 2017, ss. 1-39.
• ORTAYLI, İlber, “Kadı”, TDVİA, C. 24, ss. 69-73.
• SARI, Mustafa, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Bir Devlet Adamı: Haydar (Vaner) Bey, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yrd. Doç. Dr. Haluk Selvi, Sakarya 2004.
• SAYGILI, Hasip, “Hüseyin Hilmi Paşa’nın Rumeli Müfettişliği Döneminde (1902-1908) Rus Diplomatik Misyonlarının Bulgar Komitacıları ile İlişkileri”, İstanbul Gelişim Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl 2014, C. 1, S. 2, ss. 197-226.
• SERBESTOĞLU, İbrahim, “Tanzimat’ın Uygulanmasında Bir Yöntem Olarak Teftiş”, XVII. Türk Tarih Kongresi, C. IV/II. Kısım, Ankara 2018, ss.763-778.
• SEZER, Cemal, “Şarköy-Mürefte Depremi (9 Ağustos 1912) Sonrası Depremzedeler İçin Yapılan Yardım Faaliyetleri”, Cappadocia Journal of History and Social Sciences, C. 12, Nisan 2019, ss. 74-99.
• SÖNMEZ, Banu İşlet, II. Meşrutiyette Arnavut Muhalefeti, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2007.
• YAZICI, Nesimi, “İsmail (Tuncu) Bey’in Hâtıra-i Seyahât’inde Sultan Reşad’ın Rumeli Ziyareti Kosova”, Belleten, C. 78, S. 283, Aralık 2014, ss. 1109-1135.